Πετρογέφυρα: διαδρομές...της φύσης τα καμώματα...δημιουργήματα...μνήμες...αναφορές...βιώματα

Τιμή στους μάστορες, που άφησαν με τα εμπνευσμένα έργα των χεριών τους το ίχνος τους στην ιστορία της νεοελληνικής αισθητικής, σμιλεύοντας την πέτρα και δαμάζοντας το νερό της Πελοποννησιακής γης, με την απαράμιλλη τεχνική τους, τη φλόγα της ψυχής τους και το σεβασμό στη φύση.
Ας γνωρίσουμε αυτούς και τα έργα τους.

Τρίτη 19 Νοεμβρίου 2013

Τα Πέτρινα γεφύρια στη Βαλύρα της Ιθώμης

“...είχαμε συνολικά 14 τέτοια πέτρινα γεφύρια και τα θυμάμαι από πιτσιρικάς, γιατί εδώ μπαίναμε και μαζεύαμε σαλιγκάρια ή πιάναμε σπιλούνια που 'χανε τις φωλιές τους ή τσιμουριάνους...”

Κατά μήκος του δημόσιου δρόμου από Σκάλα προς Βαλύρα και Λάμπαινα, μέσα στα όρια του χωριού Βαλύρα, που άλλαξε τ' όνομά της από Τζεφερεμίνη με το ΦΕΚ 306/22-12-1927 τεύχος πρώτο, υπάρχουν δεκατέσσερα πέτρινα γεφύρια, εκ των οποίων σώζονται καλυμμένα από την άσφαλτο τα έντεκα, δύο κατεστραμμένα και ένα χωμένο.

Έχουν χτιστεί όλα κατά τη χάραξη του δρόμου Σκάλας – Βαλύρας – Ναζήρι – Μεσσήνη με βάση το ΦΕΚ αρ. 15 στις 24 Απριλίου του 1874 “περί των κατασκευασμένων επαρχιακών και δημοτικών οδών εν τω νομώ Μεσσηνίας” ... 5) Η από Ναζίρι εις Σκάλαν επί της Εθνικής οδού από Καλαμών εις Μεγαλόπολην δια του χωρίου Τζεφερεμένης μήκους 10 χιλ. (1)

Την διαδικασία είχε ξεκινήσει ήδη από το 1862 ο οπλαρχηγός Παπατσώνης από το χωριό Εύα, προκειμένου να διευκολυνθεί η άφιξη του Όθωνα στην περιοχή, γιατί ο τότε βασιλιάς του είχε βαφτίσει ένα παιδί δίνοντάς του το όνομα Όθωνας. Η κατασκευή του δρόμου ολοκληρώθηκε επί Χαρίλαου Τρικούπη και παραδόθηκε σε χρήση μαζί με το σιδηρόδρομο την δεκαετία του 1890. (2)

Τα ρέματα, πάνω στα οποία υπάρχουν ή υπήρχαν τα γεφύρια καταλήγουν στους ποταμούς Πάμισο και βαλύρα.

Το όνομα του χωριού βαλύρα (Αγρίλη ή Βεζυροράχη ή Τζεφερίνι ή Τζεφερεμίνη) και κατ' επέκταση και του ποταμού είναι αρχαιότατο και λέγεται ότι δόθηκε από τον προ-ομηρικό μουσικό Θάμωρη (Β' ραψωδία, Ιλιάδα 594-605) φημισμένο για την ομορφιά, το τραγούδι και τη λύρα (που αύξησε τις χορδές από εφτά σε εννέα) και ο οποίος θέλησε να συναγωνιστεί τις μούσες. Στην τρίκογχη όμως, εννιάστοη γέφυρα (γέφυρα Μαυροζούμενας), οι μούσες τον τύφλωσαν επειδή έπαιζε και τραγουδούσε καλλίτερα απ' αυτές. Τότε του έπεσε η λύρα στο ποτάμι, βάϊ λύρα (έχασα τη λύρα) και προήλθε το όνομα βαλύρα. (3) Το πλέον πιθανό όμως είναι η περιοχή να πήρε το όνομά της από το λατινικό valis-e, που σημαίνει κοιλάδα.

Το όνομα Τζεφερεμίνη αναφέρεται στο γνωστό Ενετικό κατάλογο του Pacifico το 1690 και ήταν ένα από τα 68 χωριά της Ανθούσας. Η βαλύρα στην τουρκοκρατία λεγόταν Τζεφερεμίνη, από τον Τούρκο αγά και είχε δώσει το όνομά του, από το όνομα της κόρης του Εμίν. (4)

Η θέση της βαλύρας ταυτίζεται με την ιστορία της αρχαίας Μεσσήνης.

Στα γεωγραφικά όρια του χωριού, ερχόμενοι από Σκάλα υπάρχουν κατά σειρά τα εξής πέτρινα γεφύρια:

Γεφύρι στις Βενζίνες.

Στις Βενζίνες. (Φωτο: ΑΓΠ)

Διακρίνεται, αλλά είναι καλυμμένο από την άσφαλτο του δημοσίου δρόμου. Είναι χτισμένο επί του ρέματος «Ράχες» που χύνεται στον Πάμισο, τοξωτό, με μεγάλα καμαρολίθια και είναι το πρώτο γεφύρι που συναντάμε στο χωριό, πριν τις γραμμές του τρένου.

Γεφύρι Καπετάνισσας

Της Καπετάνισσας. (Φωτο: ΑΓΠ)

Επίσης διακρίνεται, αλλά είναι και αυτό καλυμμένο από την άσφαλτο. Είναι χτισμένο με την χαρακτηριστική πέτρα της περιοχής και αποτελείται από δύο τετραγωνικά ανοίγματα, με κάθετο μεσόβαθρο και είναι χτισμένο με μεγάλους λίθους. Είναι χτισμένο στο ρέμα της Καπετάνισσας, που χύνεται στον Πάμισο. Πήρε την ονομασία του από μια δυναμική γυναίκα που ζούσε στην περιοχή και έκανε γερό κουμάντο στα του σπιτιού της. Για το λόγο αυτό την λέγανε Καπετάνισσα και την ονομασία αυτή πήρε και το γεφύρι.

Βρίσκεται και αυτό πριν τις γραμμές του τρένου, πηγαίνοντας προς το κέντρο του χωριού.

Του Μπαλάνη

Υπάρχει, αλλά είναι καλυμμένο από την άσφαλτο. Διακρίνεται καθαρά κάτω από το δρόμο και κυρίως από ανάντη. Ονομάστηκε έτσι, όπως και το ρέμα, εξ αιτίας ενός πηγαδιού που υπάρχει λίγο πιο κάτω και ανήκε σε κάποιον Μπαλάνη. Βρίσκεται μέσα στο χωριό, αμέσως μετά τις γραμμές του τρένου, ερχόμενοι από Σκάλα. Τα καμαρολίθια είναι μεγάλα και καταλήγουν σε τρίγωνο, όπως άλλωστε των περισσοτέρων τέτοιων γεφυριών στην περιοχή.

Του Μπαλάνη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Ο ντόπιος Γιάννης Λύρας αναφέρει χαρακτηριστικά: “...τα γεφύρια αυτά έγιναν την περίοδο του Όθωνα, όταν ο Παπατσώνης είχε βαφτίσει το γιο του με το όνομα Όθωνας, έχουμε και το ΦΕΚ για την κατασκευή του δρόμου Σκάλα – Βαλύρα – Λάμπαινα – Εύα. Στην πορεία της κατασκευής είχανε συνολικά 14 τέτοια πέτρινα γεφύρια στον ευρύτερο χώρο του χωριού μου και τα θυμάμαι από πιτσιρικάς γιατί εδώ μπαίναμε και μαζεύαμε σαλιγκάρια ή πιάναμε σπιλούδια που 'χανε τις φωλιές τους ή τσιμπουριάνους...Αυτό τώρα είναι το γεφύρι του Μπαλάνη. Μπαλάνης ήταν ένας παλιός που είχε ένα πηγάδι εκεί κοντά. Δυστυχώς με τα έργα της ασφαλτόστρωσης, όπως διαπιστώνεις, τα κάλυψαν...και φυσικά έχουν μείνει σκεπασμένα από τσιμέντο και άσφαλτο...φαίνονται όμως από κάτω... δυστυχώς το γεφύρι του Αγίου Αθανασίου έχει και αυτό σκεπαστεί και δεν φαίνεται καθόλου. Φυσικά στην περιοχή έχουμε πάρα πολλά γεφύρια και δεν μπορώ εγώ να πιστέψω ότι η Μεσσηνία έχει μόνο 17 γεφύρια, όπως μερικοί λένε. Έχει, προσωπικά πάνω από 150...και είναι σημαντικό να αφήσουμε κάποιο έργο, το οποίο θα γευθούν τα παιδιά μας και τα εγγόνια...κι εγώ προσωπικά πιστεύω ότι η Μεσσηνία σε γεφύρια είναι πρώτη...”

Στην πλατεία του χωριού

Το γεφύρι στην πλατεία του χωριού καταστράφηκε όταν έγινε η διαμόρφωση του χώρου.

Του Λινάρδου

Του Λινάρδου. (Φωτο: ΑΓΠ)

Φαίνεται καθαρά κάτω από το δρόμο, κυρίως από κατάντη και είναι τοξωτό. Τα καμαρολίθια του είναι μεγάλων διαστάσεων και έχουν τριγωνική απόληξη, όπως και τα περισσότερα γεφύρια που κατασκευάστηκαν την περίοδο αυτή στην περιοχή.

Του Κουρέτα

Είναι καλυμμένο και αυτό από τον δημόσιο δρόμο και σχεδόν αδύνατο να μετρηθεί, βιντεοσκοπηθεί και μετρηθεί.

Του Ιωάννου

Του Ιωάννου. (Φωτο: ΑΓΠ)

Καλυμμένο και αυτό από το δημόσιο δρόμο και σχεδόν μπαζωμένο από λάσπη και χώμα και με μόνο τριάντα πόντους άνοιγμα. Είναι τετράγωνο και χτισμένο με μεγάλους τετραγωνισμένους λίθους.

Του Θεοδωρόπουλου

Το γεφύρι είναι καλυμμένο από το δημόσιο δρόμο και δεν διακρίνεται σχεδόν καθόλου. Είναι περίπου ίδιων διαστάσεων με τα άλλα και η θέση που είναι χτισμένο λέγεται περιοχή “Κωνσταντίνου Μπουρούσια”.

Γέφυρα ποταμού Βαλύρα, στο μύλο του Φίλιου.

Λέγεται ότι κατά τη διαδικασία χτισίματος της καινούργιας γέφυρας του 1953, βρέθηκαν ίχνη παλιάς από την εποχή του Επαμεινώνδα και ότι χτίστηκε το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα μ' αυτήν της Μαυροζούμενας στο Νεοχώρι, κοντά στο Μελιγαλά. Είναι άγνωστο πότε γκρεμίστηκε. Αναφέρεται ότι κατά το κυνηγητό του Κολοκοτρώνη από τους Τούρκους και τους συνεργάτες τους “Ο Κολοκοτρώνης πήρε τα μέτρα του όταν ειδοποιήθηκε ότι έρχονται Τούρκοι και προσκυνημένοι. Στη θέση που είναι τώρα η γέφυρα του ποταμού Μαυροζούμενα, που τότε δεν υπήρχε, και στην περιοχή που είναι τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Βλάση, ο Κολοκοτρώνης έστησε την ενέδρα του με αποτέλεσμα να εξοντώσει τους περισσότερους Τούρκους, μερικοί από ους οποίους πνίγηκαν στο ποτάμι στην προσπάθειά τους να φύγουν, ενώ οι υπόλοιποι, ελάχιστοι άλλωστε τόβαλλαν στα πόδια μαζί με τους επικουρικούς τους. Ο Κολοκοτρώνης τους κυνήγησε μέχρι το χωριό Λέζι, σημαιρινή Λάμπαινα, και προχώρησε. (5) Πριν κατασκευαστεί η σημερινή τσιμεντένια γέφυρα (1953), υπήρχε σιδερένια τέτοια φτιαγμένη το 1893. (6)

Γιάννης Λύρας

Το 1944, η σιδερένια γέφυρα ανατινάχτηκε από τον ΕΛΑΣ (μαζί με τις γέφυρες Θουρίας, Διαβολιτσίου και Δεσύλλα) με επικεφαλής το Νέζη, κατόπιν εντολής του στρατηγείου μέσης ανατολής (ΣΜΑ), παρά την αντίδραση των χωρικών.Η αντίδραση αυτή των ντόπιων είχε να κάνει με την δυνατότητα επικοινωνίας που είχαν μέσω της γέφυρας αυτής με την “Πέρα Μεριά”.Και αυτό γιατί στη θέση αυτή είχαν τους ελαιώνες, τα χτήματα και τα βοσκοτόπια τους.Οι τελευταίοι που πέρασαν τη γέφυρα ήταν η γριά Φεφοπούλου με τα παιδιά της Φόντα και Αρετή πηγαίνοντας στη μυλόλακα που είχαν τα πρόβατά τους.

Σιδερένια γέφυρα Βαλύρας. (Αρχείο Γ. Λύρα)

Δίπλα στη σιδερένια υπήρξε ξύλινη γέφυρα που είχαν φτιάξει οι Θανάσης Βίγγος, Θανάσης Μυλωνάς και Παναγιώτης Χριστάκης. Η ξύλινη αυτή γέφυρα του μύλου (όπως και η ξύλινη του Κανκούλα) παρασύρθηκαν από ένα μεγάλο κατέβασμα του Βαλύρα στις 27/10/47. “Το έτος 1947, την νύχτα της 26ης προς 27η έγινε πλημμύρα πρωτοφανούς εντάσεως. Γέροι 80 χρόνων και πλέον ουδέποτε ενθυμούνται τοιαύτην. Το ποτάμι Βαλύρας έφτασε έως τα βαγένια από εκεί που πέφτει το νερό στο βαγένι. Από το άλλο μέρος έως το επάνω μέρος της σταφίδας, τα κούρβουλα είχαν σκεπαστεί. Παρέσυρε την σιδηροδρομική γραμμή, τους 2 μύλους, την ξύλινη γέφυρα και έπνιξε τους μυλωνάδες.” (7)

Περαταριά Βαλύρας. (Αρχείο Γ. Λύρα)

Με την ανατίναξη της σιδερένιας γέφυρας η επικοινωνία γινόταν είτε με την ξύλινη μέχρι το 1947, που παρασύρθηκε από τον Βαλύρα, είτε με βάρκα. Πλοηγοί της βάρκας ήταν κατά σειρά οι: Κοιλάκος, Θεοδωράκης Καπότης, Χρίστος Ντουραμάκος και τελευταίος ο Γιώργος Γκομέσης (Μανιαδάκης). (8)

Η παλιά μεταλλική γέφυρα Βαλύρας (Τζεφερεμίνι) περίπου στα 1910.

Του Καρύδη

Πρόκειτα για ένα μικρό γεφύρι που βρίσκεται ανάμεσα σε ποτάμι Μαυροζούμαινας και γεφυριού Λύρα. Είναι τετράγωνο, καλυμμένο από τον δημόσιο δρόμο και βρίσκεται σε μια στροφή του δρόμου, που λέγεται “Θεμιστοκλή Καρύδη” και για το λόγο τούτο ονομάστηκε και έτσι.

Του Λύρα

Του Λύρα. (Φωτο: ΑΓΠ)

Είναι και αυτό σκεπασμένο από το δημόσιο δρόμο, τετράγωνο και χτισμένο με την χαρακτηριστική άσπρη πέτρα της περιοχής. Η θέση που είναι χτισμένο λέγεται “Παλιάμπελα”.

Στα Κουβέλια

Γεφύρι στα "Κουβέλια". (Φωτο: ΑΓΠ)

Είναι μονότοξο, καλυμμένο από την άσφαλτο και την οργιώδη βλάστηση σε τέτοιο σημείο, που είναι δύσκολη όχι μόνο η μέτρηση και η φωτογράφηση αλλά και η πρόσβαση ακόμη.

Γεφύρι μετά τα Κουβέλια

Βρίσκεται λίγο πριν μπούμε στα γεωγραφικά όρια της Λάμπαινας και αυτό στην περιοχή Κουβέλια, 50 μέτρα μετά απ' αυτό στα Κουβέλια, επί του ρέματος Σέλικο, που χύνεται στον Βαλύρα. Στην περιοχή υπάρχουν και τα καμίνια των αδελφών Τσάμη.

Μετά "Τα Κουβέλια". (Φωτο: ΑΓΠ)

Ο Γ. Δ. Λύρας μας λέει: “...με βάση το ΦΕΚ έγινε ο δρόμος Σκάλα – Βαλύρα – Λάμπαινα – Εύα και από τη Σκάλα μέχρι και την Εύα...στο χωριό μου έχω καταγράψει τα 14 γεφύρια, εκ των οποίων σώζονται τα 11. Με τη σειρά είναι το πρώτο γεφύρι πριν τις γραμμές, που είναι οι βενζίνες, το δεύτερο είναι της Καπετάνισσας, το τρίτο είναι το γεφύρι του Μπαλάνη, το τέταρτο ήταν το γεφύρι που υπήρχε στην πλατεία το οποίο καταστράφηκε, μετά έχουμε το γεφύρι του Λινάρδου, στη συνέχεια έχουμε το παλιό γεφύρι του Κουρέτα, του Ιωάννου και του Θεοδωρόπουλου. Συναντήσαμε τη γέφυρα, την τσιμεντένια, που έγινε το 1953 και είχαμε αναρτήσει στο διαδίκτυο, μετά έχουμε τη γέφυρα στου Καρύδη και τη γέφυρα στο κτήμα του αδελφού μου του Λύρα, που το έχει τώρα. Και είμαστε στο γεφύρι στη θέση Κουβέλια. Και υπάρχει και άλλο ένα γεφύρι μετά τα Κουβέλια.”

Όλα τα παραπάνω γεφύρια έχουν πάρει τ' όνομά τους είτε από την τοποθεσία στην οποία βρίσκονται είτε από τον ιδιοκτήτη του κοντινότερου κτήματος ή σπιτιού.

Γεφύρι Αγίου Αθανασίου

Βρίσκεται κοντά στη εκκλησία και είναι σκεπασμένο λόγω ανάπλασης (!) της περιοχής. Δεν βρίσκεται επί του δημοσίου δρόμου, αλλά μέσα στο κέντρο του χωριού, εκτός αυτού.

Συνολικά στον δημόσιο δρόμο Σκάλας-Βαλύρας-Λάμπαινας-Εύας υπάρχουν 22 πέτρινα, μονότοξα ή τετραγωνισμένα γεφύρια, χτισμένα με την χαρακτηριστική άσπρη πέτρα της περιοχής και καλυμμένα όλα τους από την άσφαλτο. Δηλαδή επιπλέον των παραπάνω αναφερομένων υπάρχουν και άλλα τέσσερα στα όρια του χωριού Σκάλα, που ανήκει στο δήμο Οιχαλίας, τρία στο χωριό Λάμπαινα και ένα στην Εύα. Η βαλύρα, η Λάμπαινα και η Εύα ανήκουν στο δήμο Μεσσήνης.