Τα Πέτρινα γεφύρια στη Βαλύρα της Ιθώμης

“...είχαμε συνολικά 14 τέτοια πέτρινα γεφύρια και τα θυμάμαι από πιτσιρικάς, γιατί εδώ μπαίναμε και μαζεύαμε σαλιγκάρια ή πιάναμε σπιλούνια που 'χανε τις φωλιές τους ή τσιμουριάνους...”

Κατά μήκος του δημόσιου δρόμου από Σκάλα προς Βαλύρα και Λάμπαινα, μέσα στα όρια του χωριού Βαλύρα, που άλλαξε τ' όνομά της από Τζεφερεμίνη με το ΦΕΚ 306/22-12-1927 τεύχος πρώτο, υπάρχουν δεκατέσσερα πέτρινα γεφύρια, εκ των οποίων σώζονται καλυμμένα από την άσφαλτο τα έντεκα, δύο κατεστραμμένα και ένα χωμένο.

Έχουν χτιστεί όλα κατά τη χάραξη του δρόμου Σκάλας – Βαλύρας – Ναζήρι – Μεσσήνη με βάση το ΦΕΚ αρ. 15 στις 24 Απριλίου του 1874 “περί των κατασκευασμένων επαρχιακών και δημοτικών οδών εν τω νομώ Μεσσηνίας” ... 5) Η από Ναζίρι εις Σκάλαν επί της Εθνικής οδού από Καλαμών εις Μεγαλόπολην δια του χωρίου Τζεφερεμένης μήκους 10 χιλ. (1)

Την διαδικασία είχε ξεκινήσει ήδη από το 1862 ο οπλαρχηγός Παπατσώνης από το χωριό Εύα, προκειμένου να διευκολυνθεί η άφιξη του Όθωνα στην περιοχή, γιατί ο τότε βασιλιάς του είχε βαφτίσει ένα παιδί δίνοντάς του το όνομα Όθωνας. Η κατασκευή του δρόμου ολοκληρώθηκε επί Χαρίλαου Τρικούπη και παραδόθηκε σε χρήση μαζί με το σιδηρόδρομο την δεκαετία του 1890. (2)

Τα ρέματα, πάνω στα οποία υπάρχουν ή υπήρχαν τα γεφύρια καταλήγουν στους ποταμούς Πάμισο και βαλύρα.

Το όνομα του χωριού βαλύρα (Αγρίλη ή Βεζυροράχη ή Τζεφερίνι ή Τζεφερεμίνη) και κατ' επέκταση και του ποταμού είναι αρχαιότατο και λέγεται ότι δόθηκε από τον προ-ομηρικό μουσικό Θάμωρη (Β' ραψωδία, Ιλιάδα 594-605) φημισμένο για την ομορφιά, το τραγούδι και τη λύρα (που αύξησε τις χορδές από εφτά σε εννέα) και ο οποίος θέλησε να συναγωνιστεί τις μούσες. Στην τρίκογχη όμως, εννιάστοη γέφυρα (γέφυρα Μαυροζούμενας), οι μούσες τον τύφλωσαν επειδή έπαιζε και τραγουδούσε καλλίτερα απ' αυτές. Τότε του έπεσε η λύρα στο ποτάμι, βάϊ λύρα (έχασα τη λύρα) και προήλθε το όνομα βαλύρα. (3) Το πλέον πιθανό όμως είναι η περιοχή να πήρε το όνομά της από το λατινικό valis-e, που σημαίνει κοιλάδα.

Το όνομα Τζεφερεμίνη αναφέρεται στο γνωστό Ενετικό κατάλογο του Pacifico το 1690 και ήταν ένα από τα 68 χωριά της Ανθούσας. Η βαλύρα στην τουρκοκρατία λεγόταν Τζεφερεμίνη, από τον Τούρκο αγά και είχε δώσει το όνομά του, από το όνομα της κόρης του Εμίν. (4)

Η θέση της βαλύρας ταυτίζεται με την ιστορία της αρχαίας Μεσσήνης.

Στα γεωγραφικά όρια του χωριού, ερχόμενοι από Σκάλα υπάρχουν κατά σειρά τα εξής πέτρινα γεφύρια:

Γεφύρι  στις Βενζίνες.

Στις Βενζίνες. (Φωτο: ΑΓΠ)

Διακρίνεται, αλλά είναι καλυμμένο από την άσφαλτο του δημοσίου δρόμου. Είναι χτισμένο επί του ρέματος «Ράχες» που χύνεται στον Πάμισο, τοξωτό, με μεγάλα καμαρολίθια και είναι το πρώτο γεφύρι που συναντάμε στο χωριό, πριν τις γραμμές του τρένου.

Γεφύρι Καπετάνισσας

Της Καπετάνισσας. (Φωτο: ΑΓΠ)

Επίσης διακρίνεται, αλλά είναι και αυτό καλυμμένο από την άσφαλτο. Είναι χτισμένο με την χαρακτηριστική πέτρα της περιοχής και αποτελείται από δύο τετραγωνικά ανοίγματα, με κάθετο μεσόβαθρο και είναι χτισμένο με μεγάλους λίθους. Είναι χτισμένο στο ρέμα της Καπετάνισσας, που χύνεται στον Πάμισο. Πήρε την ονομασία του από μια δυναμική γυναίκα που ζούσε στην περιοχή και έκανε γερό κουμάντο στα του σπιτιού της. Για το λόγο αυτό την λέγανε Καπετάνισσα και την ονομασία αυτή πήρε και το γεφύρι.

Βρίσκεται και αυτό πριν τις γραμμές του τρένου, πηγαίνοντας προς το κέντρο του χωριού.

Του Μπαλάνη

Υπάρχει, αλλά είναι καλυμμένο από την άσφαλτο. Διακρίνεται καθαρά κάτω από το δρόμο και κυρίως από ανάντη. Ονομάστηκε έτσι, όπως και το ρέμα, εξ αιτίας ενός πηγαδιού που υπάρχει λίγο πιο κάτω και ανήκε σε κάποιον Μπαλάνη. Βρίσκεται μέσα στο χωριό, αμέσως μετά τις γραμμές του τρένου, ερχόμενοι από Σκάλα. Τα καμαρολίθια είναι μεγάλα και καταλήγουν σε τρίγωνο, όπως άλλωστε των περισσοτέρων τέτοιων γεφυριών στην περιοχή.

Του Μπαλάνη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Ο ντόπιος Γιάννης Λύρας αναφέρει χαρακτηριστικά: “...τα γεφύρια αυτά έγιναν την περίοδο του Όθωνα, όταν ο Παπατσώνης είχε βαφτίσει το γιο του με το όνομα Όθωνας, έχουμε και το ΦΕΚ για την κατασκευή του δρόμου Σκάλα – Βαλύρα – Λάμπαινα – Εύα. Στην πορεία της κατασκευής είχανε συνολικά 14 τέτοια πέτρινα γεφύρια στον ευρύτερο χώρο του χωριού μου και τα θυμάμαι από πιτσιρικάς γιατί εδώ μπαίναμε και μαζεύαμε σαλιγκάρια ή πιάναμε σπιλούδια που 'χανε τις φωλιές τους ή τσιμπουριάνους...Αυτό τώρα είναι το γεφύρι του Μπαλάνη. Μπαλάνης ήταν ένας παλιός που είχε ένα πηγάδι εκεί κοντά. Δυστυχώς με τα έργα της ασφαλτόστρωσης, όπως διαπιστώνεις, τα κάλυψαν...και φυσικά έχουν μείνει σκεπασμένα από τσιμέντο και άσφαλτο...φαίνονται όμως από κάτω... δυστυχώς το γεφύρι του Αγίου Αθανασίου έχει και αυτό σκεπαστεί και δεν φαίνεται καθόλου. Φυσικά στην περιοχή έχουμε πάρα πολλά γεφύρια και δεν μπορώ εγώ να πιστέψω ότι η Μεσσηνία έχει μόνο 17 γεφύρια, όπως μερικοί λένε. Έχει, προσωπικά πάνω από 150...και είναι σημαντικό να αφήσουμε κάποιο έργο, το οποίο θα γευθούν τα παιδιά μας και τα εγγόνια...κι εγώ προσωπικά πιστεύω ότι η Μεσσηνία σε γεφύρια είναι πρώτη...”

Στην πλατεία του χωριού

Το γεφύρι στην πλατεία του χωριού καταστράφηκε  όταν έγινε η διαμόρφωση του χώρου.

Του Λινάρδου

Του Λινάρδου. (Φωτο: ΑΓΠ)

Φαίνεται καθαρά κάτω από το δρόμο, κυρίως από κατάντη και είναι τοξωτό. Τα καμαρολίθια του είναι μεγάλων διαστάσεων και έχουν τριγωνική απόληξη, όπως και τα περισσότερα γεφύρια που κατασκευάστηκαν την περίοδο αυτή στην περιοχή.

Του Κουρέτα

Είναι καλυμμένο και αυτό από τον δημόσιο δρόμο και σχεδόν αδύνατο να μετρηθεί, βιντεοσκοπηθεί και μετρηθεί.

Του Ιωάννου

Του Ιωάννου. (Φωτο: ΑΓΠ)

Καλυμμένο και αυτό από το δημόσιο δρόμο και σχεδόν μπαζωμένο από λάσπη και χώμα και με μόνο τριάντα πόντους άνοιγμα. Είναι τετράγωνο και χτισμένο με μεγάλους τετραγωνισμένους λίθους.

Του Θεοδωρόπουλου

Το γεφύρι είναι καλυμμένο από το δημόσιο δρόμο και δεν διακρίνεται σχεδόν καθόλου. Είναι περίπου ίδιων διαστάσεων με τα άλλα και η θέση που είναι χτισμένο λέγεται περιοχή “Κωνσταντίνου Μπουρούσια”.

Γέφυρα ποταμού Βαλύρα, στο μύλο του Φίλιου.

Λέγεται ότι κατά τη διαδικασία χτισίματος της καινούργιας γέφυρας του 1953, βρέθηκαν ίχνη παλιάς από την εποχή του Επαμεινώνδα και ότι χτίστηκε το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα μ' αυτήν της Μαυροζούμενας στο Νεοχώρι, κοντά στο Μελιγαλά. Είναι άγνωστο πότε γκρεμίστηκε. Αναφέρεται ότι κατά το κυνηγητό του Κολοκοτρώνη από τους Τούρκους και τους συνεργάτες τους “Ο Κολοκοτρώνης πήρε τα μέτρα του όταν ειδοποιήθηκε ότι έρχονται Τούρκοι και προσκυνημένοι. Στη θέση που είναι τώρα η γέφυρα του ποταμού Μαυροζούμενα, που τότε δεν υπήρχε, και στην περιοχή που είναι τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Βλάση, ο Κολοκοτρώνης έστησε την ενέδρα του με αποτέλεσμα να εξοντώσει τους περισσότερους Τούρκους, μερικοί από ους οποίους πνίγηκαν στο ποτάμι στην προσπάθειά τους να φύγουν, ενώ οι υπόλοιποι, ελάχιστοι άλλωστε τόβαλλαν στα πόδια μαζί με τους επικουρικούς τους. Ο Κολοκοτρώνης τους κυνήγησε μέχρι το χωριό Λέζι, σημαιρινή Λάμπαινα, και προχώρησε. (5) Πριν κατασκευαστεί η σημερινή τσιμεντένια γέφυρα (1953), υπήρχε σιδερένια τέτοια φτιαγμένη το 1893. (6)

Γιάννης Λύρας

Το 1944, η σιδερένια γέφυρα ανατινάχτηκε από τον ΕΛΑΣ (μαζί με τις γέφυρες Θουρίας, Διαβολιτσίου και Δεσύλλα) με επικεφαλής το Νέζη, κατόπιν εντολής του στρατηγείου μέσης ανατολής (ΣΜΑ), παρά την αντίδραση των χωρικών.Η αντίδραση αυτή των ντόπιων είχε να κάνει με την δυνατότητα επικοινωνίας που είχαν μέσω της γέφυρας αυτής με την “Πέρα Μεριά”.Και αυτό γιατί στη θέση αυτή είχαν τους ελαιώνες, τα χτήματα και τα βοσκοτόπια τους.Οι τελευταίοι που πέρασαν τη γέφυρα ήταν η γριά Φεφοπούλου με τα παιδιά της Φόντα και Αρετή πηγαίνοντας στη μυλόλακα που είχαν τα πρόβατά τους.

Σιδερένια γέφυρα Βαλύρας. (Αρχείο Γ. Λύρα)

Δίπλα στη σιδερένια υπήρξε ξύλινη γέφυρα που είχαν φτιάξει οι Θανάσης Βίγγος, Θανάσης Μυλωνάς και Παναγιώτης Χριστάκης. Η ξύλινη αυτή γέφυρα του μύλου (όπως και η ξύλινη του Κανκούλα) παρασύρθηκαν από ένα μεγάλο κατέβασμα του Βαλύρα στις 27/10/47. “Το έτος 1947, την νύχτα της 26ης προς 27η έγινε πλημμύρα πρωτοφανούς εντάσεως. Γέροι 80 χρόνων και πλέον ουδέποτε ενθυμούνται τοιαύτην. Το ποτάμι Βαλύρας έφτασε έως τα βαγένια από εκεί που πέφτει το νερό στο βαγένι. Από το άλλο μέρος έως το επάνω μέρος της σταφίδας, τα κούρβουλα είχαν σκεπαστεί. Παρέσυρε την σιδηροδρομική γραμμή, τους 2 μύλους, την ξύλινη γέφυρα και έπνιξε τους μυλωνάδες.” (7)

Περαταριά Βαλύρας. (Αρχείο Γ. Λύρα)

Με την ανατίναξη της σιδερένιας γέφυρας η επικοινωνία γινόταν είτε με την ξύλινη μέχρι το 1947, που παρασύρθηκε από τον Βαλύρα, είτε με βάρκα. Πλοηγοί της βάρκας ήταν κατά σειρά οι: Κοιλάκος, Θεοδωράκης Καπότης, Χρίστος Ντουραμάκος και τελευταίος ο Γιώργος Γκομέσης (Μανιαδάκης). (8)

Η παλιά μεταλλική γέφυρα Βαλύρας (Τζεφερεμίνι) περίπου στα 1910.

Του Καρύδη

Πρόκειτα για ένα μικρό γεφύρι που βρίσκεται ανάμεσα σε ποτάμι Μαυροζούμαινας και γεφυριού Λύρα. Είναι τετράγωνο, καλυμμένο από τον δημόσιο δρόμο και βρίσκεται σε μια στροφή του δρόμου, που λέγεται “Θεμιστοκλή Καρύδη” και για το λόγο τούτο ονομάστηκε και έτσι.

Του Λύρα

Του Λύρα. (Φωτο: ΑΓΠ)

Είναι και αυτό σκεπασμένο από το δημόσιο δρόμο, τετράγωνο και χτισμένο με την χαρακτηριστική  άσπρη πέτρα της περιοχής. Η θέση που είναι χτισμένο λέγεται “Παλιάμπελα”.

Στα Κουβέλια

Γεφύρι στα "Κουβέλια". (Φωτο: ΑΓΠ)

Είναι μονότοξο, καλυμμένο από την άσφαλτο και την οργιώδη βλάστηση σε τέτοιο σημείο, που είναι δύσκολη όχι μόνο η μέτρηση και η φωτογράφηση αλλά και η πρόσβαση ακόμη.

Γεφύρι μετά τα Κουβέλια

Βρίσκεται λίγο πριν μπούμε στα γεωγραφικά όρια της Λάμπαινας και αυτό στην περιοχή Κουβέλια, 50 μέτρα μετά απ' αυτό στα Κουβέλια, επί του ρέματος Σέλικο, που χύνεται στον Βαλύρα. Στην περιοχή υπάρχουν και τα καμίνια των αδελφών Τσάμη.

Μετά "Τα Κουβέλια". (Φωτο: ΑΓΠ)

Ο Γ. Δ. Λύρας μας λέει: “...με βάση το ΦΕΚ έγινε ο δρόμος Σκάλα – Βαλύρα – Λάμπαινα – Εύα και από τη Σκάλα μέχρι και την Εύα...στο χωριό μου έχω καταγράψει τα 14 γεφύρια, εκ των οποίων σώζονται τα 11. Με τη σειρά είναι το πρώτο γεφύρι πριν τις γραμμές, που είναι οι βενζίνες, το δεύτερο είναι της Καπετάνισσας, το τρίτο είναι το γεφύρι του Μπαλάνη, το τέταρτο ήταν το γεφύρι που υπήρχε στην πλατεία το οποίο καταστράφηκε, μετά έχουμε το γεφύρι του Λινάρδου, στη συνέχεια έχουμε το παλιό γεφύρι του Κουρέτα, του Ιωάννου και του Θεοδωρόπουλου. Συναντήσαμε τη γέφυρα, την τσιμεντένια, που έγινε το 1953 και είχαμε αναρτήσει στο διαδίκτυο, μετά έχουμε τη γέφυρα στου Καρύδη και τη γέφυρα στο κτήμα του αδελφού μου του Λύρα, που το έχει τώρα. Και είμαστε στο γεφύρι στη θέση Κουβέλια. Και υπάρχει και άλλο ένα γεφύρι μετά τα Κουβέλια.”

Όλα τα παραπάνω γεφύρια έχουν πάρει τ' όνομά τους είτε από την τοποθεσία στην οποία βρίσκονται είτε από τον ιδιοκτήτη του κοντινότερου κτήματος ή σπιτιού.

Γεφύρι Αγίου Αθανασίου

Βρίσκεται κοντά στη εκκλησία και είναι σκεπασμένο λόγω ανάπλασης (!) της περιοχής. Δεν βρίσκεται επί του δημοσίου δρόμου, αλλά μέσα στο κέντρο του χωριού, εκτός αυτού.

Συνολικά στον δημόσιο δρόμο Σκάλας-Βαλύρας-Λάμπαινας-Εύας  υπάρχουν 22 πέτρινα, μονότοξα ή τετραγωνισμένα γεφύρια, χτισμένα με την χαρακτηριστική άσπρη πέτρα της περιοχής και καλυμμένα όλα τους από την άσφαλτο. Δηλαδή επιπλέον των παραπάνω αναφερομένων υπάρχουν και άλλα τέσσερα στα όρια του χωριού Σκάλα, που ανήκει στο δήμο Οιχαλίας, τρία στο χωριό Λάμπαινα και ένα στην Εύα. Η βαλύρα, η Λάμπαινα και η Εύα ανήκουν στο δήμο Μεσσήνης.

Βιβλιογραφία – σημειώσεις

1.      Τα ΦΕΚ και οι πληροφορίες ευγενώς προσφέρθηκαν από τον Γιάννη Λύρα από τη Βαλύρα, καθηγητή βιολογίας, συγγραφέα και ερευνητή. Τον ευχαριστώ.

2.      Γ.Δ. Λύρας. Ένα οδοιπορικό στο χρόνο και στο χώρο. Δήμος Ιθώμης Μεσσηνίας. Σελ. 90. Βαλύρα Νοέμβριος 2005.

3.      Γ.Δ. Λύρας. ΠΡΟΤΑΣΗ για ένα corpus των βυζαντινών μνημείων του Δήμου Ιθώμης και της γύρω περιοχής. Σελ. 30. Πάτρα 2004

4.      Γ.Δ. Λύρας. Η πολιτιστική κληρονομιά της Μεσσηνίας. Σελ. 39. Βαλύρα Νοέμβριος 2007.

5.      Γ.Δ. Λύρας. Ένα οδοιπορικό στο χρόνο και στο χώρο. Δήμος Ιθώμης Μεσσηνίας. Σελ. 33. Βαλύρα Νοέμβριος 2005

6.      Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Γ. Δ.Λύρα.

7.      Από τις προσωπικές σημειώσεις του Γ.Δ.Λύρα.

8.      Ομοίως.

Δείτε το παρακάτω σχετικό video από το www.youtube.com/agpelop

Μια γέφυρα για ένα...Νόμπελ

Γέφυρα Mehmed Pasa  Sokolovic

Στο Visegrad της Βοσνίας

Η γέφυρα Mehmet Pasa Sokolovic ( Τουρκ: Sokullu Mehmet Pasa koprusu) είναι χτισμένη στον ποταμό Drina στην περιοχή Visegrad, από τον διοικητή της περιοχής Mehmed Pasa Sokolovic – Sokollu Mehmed Pasa (1505-1579), που ήταν εξισλαμισμένος Σέρβος για να συνδέσει το Σεράγεβο με το υπόλοιπο τμήμα της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, που αποτελούσε τότε μέρος της Οθωμανικής επικράτειας. Με την κατασκευή της γέφυρας αντικαταστάθηκε η μέχρι τότε αναξιόπιστη επικοινωνία μέσω του ποταμού και καλύφτηκε η ανάγκη σύνδεσης της Σερβίας με τις άλλες επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τελικά την Κωνσταντινούπολη. Συνέδεε δηλαδή την Δύση με την Ανατολή.

Η πόλη Visegrad βρίσκεται στη λεγόμενη Σερβική Δημοκρατία (Republika Srbska), αφού στη Βοσνία υπάρχουν ακόμα οι διαχωριστικές γραμμές (κρατικές οντότητες μέσα στο κράτος της Βοσνίας) και αυτά τα περίεργα φαινόμενα κρατούν από  τον εμφύλιο πόλεμο της δεκαετίας του ’90.

Γεφύρι Mehmed Pasa Sokolovic στον Drina. (Φωτο: ΑΓΠ)

Οι εργασίες κατασκευής της άρχισαν το 1566 και κράτησαν πέντε χρόνια, μαζί με το χάνι δίπλα της. Κατ’ άλλους όμως κτίστηκε από το 1571 έως το 1577.

Σχεδόν αμέσως έγινε δημοφιλές σημείο επαφής και συνάντησης των κατοίκων της περιοχής του Visegrad και κυρίως το μεσαίο κομμάτι της γέφυρας, που λεγόταν Kapija (πύλη), που έχει δύο εξώστες. Ο ανατολικός αποτελούσε και αποτελεί το προαναφερόμενο σημείο συνάντησης, ενώ ο δυτικός περιλαμβάνει μαρμάρινη στήλη, στην οποία αναφέρεται ο χορηγός του γεφυριού Mehmed Pasa Sokolovic.

Πρόκειται για μια κλασσική οθωμανική κατασκευή, χτισμένη με την χαρακτηριστική γκρίζα πέτρα της περιοχής, με πρόβολους, καλντεριμωτή βάση και στο κέντρο την χαρακτηριστική προσθήκη-επέκταση για την διευκόλυνση της διάβασης σε περίπτωση διασταύρωσης των τότε οχημάτων, με οξυκόρυφα τόξα και στηθαία ενός περίπου μέτρου.

Ο ποταμός Drina και το γεφύρι. (Φωτο: ΑΓΠ)

Έχει μήκος 179,5 μέτρα και αποτελείται από 11 καμάρες, εκ των οποίων οι 10 είναι μέσα στην κοίτη του ποταμού και η μία η αριστερή από κατάντη εκτός αυτής, ενώ το άνοιγμα των τόξων κυμαίνεται από 11 έως 15 μέτρα.

Έχει επίσης μια ράμπα πρόσβασης με τέσσερις καμάρες στο δεξιό μέρος από κατάντη, που σχηματίζει ορθή γωνία με τη γέφυρα. Μετά από τις απανωτές ζημιές και της ράμπας από πλημμύρες, πολέμους κλπ, οι εργασίες αποκατάστασής της τελείωσαν το 1991, με απόλυτο σεβασμό και δέσιμο με την όλη κατασκευή.

Φωτογραφία του γεφυριού του 1898 

Κατασκευαστής της είναι ο σπουδαίος Οθωμανός αρχιτέκτονας της εποχής Mimar Sinan, επικεφαλής των αρχιτεκτόνων - μηχανικών της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατόπιν εντολής του Mehmed Pasa Sokolovic.

Το 1896 υπέστη σοβαρές ζημιές από τις πλημμύρες του Δρίνα, που σκέπασαν ολόκληρη την επιφάνειά της.

Από τον χρόνο της κατασκευής του και μετά έχει υποστεί σημαντικές ανακαινίσεις κατά τα έτη 1664, 1875, 1911 ( από τους Αυστριακούς μηχανικούς λόγω της στρατηγικής της σημασίας), 1940 και 1950-52.

Η παρέα. Ivan, Onder, Θοδωρής, Sanel. (Φωτο: ΑΓΠ)

Κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου τρία από τα τόξα του καταστράφηκαν (ανατινάχτηκαν με δυναμίτη) και επισκευάστηκαν προσωρινά με δοκούς από χάλυβα. Το ξαναχτίσιμό τους με πέτρα έγινε το 1939-40. Άλλες  πέντε απ’ αυτές υπέστηκαν σοβαρές ζημιές κατά τον Β’ παγκόσμιο. Οι ζημιές αυτές αποκαταστάθηκαν το 1950-52 με τον καλλίτερο τρόπο.

Το 1998 μετά από μια καταστροφική πλημμύρα του ποταμού Drina καλύφτηκε από νερά όλη η γέφυρα, η οποία υπέστη σοβαρές ζημιές, που και αυτές αποκαταστάθηκαν αμέσως και η γέφυρα ξεχώριζε και πάλι για την ομορφιά της.

Με το μυθιστόρημα του 1945 «Η γέφυρα του ποταμού Δρίνα» (Na Drini cuprija – The bridge over Drina) ο Σέρβος Ivo Andric πήρε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας το 1961.

Η μαρμάρινη στήλη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Ιστορίες, θρύλοι, παραδόσεις και δεισιδαιμονίες ντύνουν την ιστορία του γεφυριού, ταυτιζόμενα όλα αυτά με τα αντίστοιχα δικά μας, όπως και όλου του βαλκανικού χώρου.

Μία απ’ αυτές τις ιστορίες, και πως μπορούσε άλλωστε να λείπει, λέει ότι η νεράιδα – φύλακας του περάσματος του ποταμού, δεν ήθελε την κατασκευή του γεφυριού και για το λόγο τούτο ό,τι χτιζόταν την ημέρα το γκρέμιζε την νύχτα. Στην απελπισία του ο πρωτομάστορας άκουσε μια φωνή μέσα από το ποτάμι που τον συμβούλεψε να βρει δύο μικρά παιδιά και να τα χτίσει στις μεσαίες καμάρες του γεφυριού. 

Το γεφύρι. Φώτο από το βιβλίο του Ivo Andric.

 Πράγματι η φρουρά της περιοχής βρήκε δύο δίδυμα μικρά και αρπάζοντάς τα από την αγκαλιά της μάνας τους τα χτίσανε ανάμεσα στα βάθρα του γεφυριού. Ο πρωτομάστορας όμως, απ’ ότι λέγεται, λυπήθηκε τη μάνα και άφησε δύο μικρές τρύπες ανάμεσα στα βάθρα για να μπορεί να βυζαίνει  τα μικρά της. Και πράγματι τα δύο ανοίγματα αυτά είναι τα δυο τωρινά παραθυράκια του γεφυριού και το γάλα της μάνας είναι το άσπρο υγρό, που κάθε χρόνο την ίδια εποχή ρέει από τα πέτρινα ντουβάρια του γεφυριού. Έτσι εξευμενίστηκε η νεράιδα και στήθηκε το γεφύρι εξυπηρετώντας τους ντόπιους και τους περαστικούς. Κατ’ άλλους στο γεφύρι, για να καλοπιαστεί η νεράιδα, εντειχίστηκε ένα ζευγάρι της περιοχής.

Το γεφύρι στο Visegrad, επί του ποταμού Drina. (Φωτο: ΑΓΠ)

Τέτοιες δεισιδαιμονίες για εντοιχίσεις ζευγαριών ή παιδιών υπάρχει σχεδόν για κάθε γεφύρι στην Βοσνία.

Κατά έναν άλλο θρύλο, όταν χτιζόταν το γεφύρι, μια πέτρα έπεσε κατά λάθος πάνω σ’ έναν βοηθό του πρωτομάστορα, τον Αράπη, κόβοντάς τον στα δύο. Τότε κι εκείνος στοίχειωσε το γεφύρι. Λέγεται μάλιστα ότι κάτω ακριβώς από την Πύλη, στο κέντρο του γεφυριού, υπάρχει ένα άνοιγμα και πίσω απ’ αυτό ένα μεγάλο δωμάτιο όπου ζει ο Αράπης.

Το μυθιστόρημα του Ivo Andric

 

Και μία άλλη ιστορία λέει πως όταν κατεβαίνει η στάθμη του νερού του ποταμού, στις όχθες του, πάνω στις πέτρες φαίνονται ζευγάρια από σημάδια, κάτι σαν λακκούβες, σε σταθερά διαστήματα μεταξύ τους που μοιάζουν σαν χνάρια από οπλές αλόγων. Οι ντόπιοι θεωρούν ότι αυτά είναι τα ίχνη των αλόγων των παλιών πολεμιστών, ενώ τα Σερβόπουλα πιστεύουν ότι είναι τα χνάρια από τα άλογα του Γρίβα (πρόκειται για το θρυλικό βασιλόπουλο Μάρκο Κράλιεβιτς) και τα Τουρκόπουλα ότι είναι τα χνάρια του ήρωά τους Αλίγια Γκιερζελέζ, που πέρναγε τα ποτάμια σα να ήταν ρυάκια.

Το Καλντερίμι και τα στηθαία. (Φωτο: ΑΓΠ)

Υπάρχει επιπλέον μια παράδοση που λέει πως όταν ο Mehmed Pasa Sokolovic, διοικητής της περιοχής, αποφάσισε να χτίσει το γεφύρι στην περιοχή, όλοι τον προσκύνησαν και δέχτηκαν να δουλέψουν για την κατασκευή του θέλοντας και μη. Μόνο κάποιος Ράντισαβ δεν δέχτηκε κάτι τέτοιο ερχόμενος σε αντίθεση με τον πασά. Τότε αυτός τον παλούκωσε πάνω στο γεφύρι και από τότε πιστεύεται ότι γι’ αυτό σ’ ένα λόφο, στην αριστερή όχθη του ποταμού, δεν φυτρώνει τίποτα παρά μόνο ένα είδος σκληρού χορταριού. Πρόκειται για το «μνήμα του Ράντισαβ».

Το γεφύρι στον ποταμό Drina, κοντά στα σύνορα με τη Σερβία, αποτελεί μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από το 2008 της  UNESCO, που αναφέρει: « η μοναδική κομψότητα των αναλογιών και η μνημειώδης αρχοντιά της κατασκευής στο σύνολο, μαρτυρούν το μεγαλείο και το ύφος της αρχιτεκτονικής του».

Kapija, η Πύλη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Τώρα πια που εκλείπει η αναγκαιότητα σύνδεσης Δύσης και Ανατολής μέσω αυτού, το γεφύρι παραμένει αποκομμένο και απομονωμένο από τη Δύση και από την Ανατολή, αφημένο στη μοναξιά του όχι όμως και στην τύχη του, αφού συχνά- πυκνά οι επισκευές και οι συντηρήσεις το αναζωογονούν και το παραδίδουν στους επόμενους στην καλλίτερη δυνατή κατάσταση.

O Ivo Andric μπροστά στο γεφύρι. Φώτο από το βιβλίο.

 Συγκεκριμένα, αυτή την περίοδο γίνονται επισκευές και συντηρήσεις στην γέφυρα με χρηματοδότηση από την Τουρκική κυβέρνηση και μάλιστα ο χρόνος της επίσκεψής μας συνέπεσε με την παρουσία Τούρκων μηχανικών, προκειμένου να ελέγξουν την πορεία και την ποιότητα των έργων.

Δείτε περισσότερα για το γεφύρι του Drina στο παρακάτω video:

 

Τα γεφύρια του Νταρέϊκου κάμπου

   Το χωριό Δάρα (Ντάρα) είναι χτισμένο σε υψόμετρο 600 μέτρων αμφιθεατρικά στους πρόποδες του βουνού Φαλκός, που αποτελεί τμήμα της οροσειράς της Ορύξεως (των αρχαίων) ή του σημερινού Σαΐτά. Βρίσκεται στην άκρη του Δαρέϊκου (Νταρέϊκου) κάμπου, που είναι γονιμότατος σε σιτηρά, όσπρια και κηπευτικά και που τον διατρέχουν οι ποταμοί Τράγος και Μυλάοντας, οι οποίοι συμβάλλουν κοντά στο χωριό Παναγίτσα. Έχει μπροστά του το Μαίναλο και αριστερότερα τους λόφους του Κνακάλου των αρχαίων (σημερινή Καστανιά). Ο σημερινός “κάμπος του Δάρα” ή “κοιλάδα του Τράγου” ήταν η περιοχή των αρχαίων Αρκαδικών “Νάσων” (νήσων), που προφανώς θα ήταν λιμναίοι οικισμοί σε κάποια λίμνη,που σχημάτιζαν οι ποταμοί Τράγος και Μαλοίτας, όπως γνωρίζουμε από τον περιηγητή Παυσανία και που βρίσκονταν σε ακμή στα προελληνικά χρόνια (εποχή Μινύων ή Πελασγών).

Ο ποταμός Τράγος ξεκινάει από την πηγή στο χωριό Κιούσι, Ρεύνος την ονόμαζαν οι αρχαίοι (Μπαλτζάκος, την λένε τώρα οι ντόπιοι) και σχηματιζόταν δεχόμενος και τα υπόγεια νερά που έρχονται μέσα από καταβόθρες από το βουνό Καστανιά (Κνάκαλος των αρχαίων) και της Καφυατικής λίμνης (λίμνη της Χωτούσας). Φτάνοντας στα Δαρέϊκα Χάνια ενώνεται με τον Μαλοίτα (Ξεριά τον λένε οι ντόπιοι) που κατεβαίνει από τη Βυτίνα και σχηματίζουν τον Τράγο-Μαλοίτα που με τη σειρά του διερχόμενος από τα στενά του Παγκρατίου, χύνεται στο Λάδωνα κοντά στο Φιλέϊκο γεφύρι ή γεφύρι Τσερχοτάμπεη και στη θέση Σμείξι.

Δάρα Αρκαδίας

 

  Το Δάρα βρίσκεται στα όρια των νομών Αχαΐας και Αρκαδίας, στο ύψος της διασταύρωσης προς το χωριό Πράσινο (Καρνέσι) Αρκαδίας. Ο Π. Παπαζαφειρόπουλος στο βιβλίο του “Περισυναγωγή Γλωσσικής Ύλης και εθίμων του Ελληνικού Λαού ιδία δε του της Πελοποννήσου” εν Πάτραις 1887, σελ. 59, αναφέρει το Δάρα ή Ντάρα, ως χωρίον Αλβανικό (Δάρα, λέξη Αλβανική , που σημαίνει μακριά, αλάργα).(1)
 "Ο κάμπος του Δάρα είναι προφανώς αι αρχαίαι Νάσοι (=αι νήσοι, διότι ίσως εσχηματίζοντο νησύδρια μεταξύ των ποταμών Τράγου και Μαλοίτα), εν τούτω δ' ο οδεύων από Μπεζενίκου εις τα Δαρέϊκα χάνια διευθύνεται από Μπεζενίκου προς Δ. δια χαράδρας είτα κάμπτει προς Β. παρά το εξωκκλήσιον του Αγ, Νικολάου (όστις λέγεται κακός Αϊνικόλας), παρ' ω, ως πολλοί είπον μοι, επί βραχώδους χώρου διασώζονται και ίχνη αμαξοτροχιάς αρχαίας αμαξιτής οδού (άρα της Καφυών-Ψωφίδος), και εν ηρεμωτάτη κλίσει δια της υπό του Τράγου αρδευομένης πλέον πεδιάδος φθάνει εις τα Δαρέϊκα χάνια, αφού προηγουμένως διέλθη την επί του Μαλοίτα γέφυραν (το παλιό γεφύρι Δάρα) και ευθύς έπειτα την επί του Τράγου (Καινούργιο γεφύρι Δάρα), αμφοτέρας προ της συμβολής των ποταμών τούτων και βήματα τινα απ' αυτής, διότι εκεί συνενούνται οι Μαλοίτας και Τράγος και ευθύς μετά την συμβολήν είναι είναι τα χάνια. Και ο μεν Τράγος πηγάζων, ως ελέχθη, από του Ρεύνου σηχματίζεται ευθύς εις ποταμόν. Ο δε Μαλοίτας κατέρχεται από Ν. και από των βουνών και χωρών της Βυτίνης και από αποστάσεως ωρών ρέων από Ν. προς Β. εισέρχεται εις τον Δαρέϊκον κάμπον και εν θέρει μεν είναι ξηρότατος, εξ ου και Ξεριάς καλείται, εν χειμώνι δ' όμως είναι ορμητικώτατος και πολύϋδρος, και νυν μεν έχει την κοίτην αυτού κατά το δυτικόν μέρος του κάμπου και εγγύς προς τας ανατολικάς κλιτύς των καρνεσιακών βουνών". (2)

   Από παλιά για τις ανάγκες των ντόπιων, των περαστικών αλλά και των κάθε λογής ταξιδευτών είχαν χτιστεί σ’ όλο το χώρο του κάμπου πολλά πέτρινα γεφύρια, εκ των οποίων σώζονται τα έξι και αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού των νεότερων γενιών. Όλα είναι μονότοξα, χτισμένα με την χαρακτηριστική γκρίζα πέτρα της περιοχής και κάποια εξ αυτών οξυκόρυφα. Κατά μαρτυρίες των παλιότερων ντόπιων τα πιο πολλά είναι χτισμένα από τους περίφημους λαγκαδινούς μαστόρους, που άφησαν το στίγμα τους και στην περιοχή αυτή. Τα τρία εξ αυτών ανήκουν στα γεωγραφικά όρια του χωριού Δάρα, ένα στην Κώμη και δύο στο Πράσινο (Καρνέσι).

   Στον λεγόμενο Δαρέϊκο (Νταρέϊκο) κάμπο υπάρχουν τα παρακάτω γεφύρια:

"Παλιό γεφύρι" Δάρα.

  Bρίσκεται επί του ποταμού Τράγου (Ρεύνος των αρχαίων), που πηγάζει από το κεφαλάρι του χωριού Παναγίτσα, στον Δαρέϊκο κάμπο. Λέγεται “Παλιό γεφύρι” ή σκέτο “Γεφύρι” ή “Γεφύρι στο χωριό Δάρα”, πρόκειται για ένα πανέμορφο  μονότοξο γεφύρι, χωρίς στηθαία  και οξυκόρυφο. Δεν είναι σε καλή κατάσταση και χρειάζεται άμεσες εργασίες επισκευής και συντήρησης για να αντέξει στο πέρασμα του χρόνου και στα "κατεβάσματα" του Τράγου. Βρίσκεται ένα περίπου χιλιόμετρο δυτικά του γεφυριού του “Πόρου”, ακριβώς δίπλα στον καινούργιο δρόμο.

"Παλιό γεφύρι" Δάρα. (Φωτο: ΑΓΠ)

 Οι ντόπιοι πιστεύουν ότι χτίστηκε επί τουρκοκρατίας αν και υπάρχουν και κάποιες άλλες απόψεις που θεωρούν ότι είναι βυζαντινή κατασκευή. Βρίσκεται στη θέση “Χάνι του Μάντη”. Δίπλα του ήταν το κτήμα του ιστορικού, υπασπιστή και γραμματέα του Κολοκοτρώνη Φωτάκου, όπου έγραψε τα γνωστά απομνημονεύματά του. Σήμερα το κτήμα ανήκει σε κάποιον Δημακόπουλο.

Γεφύρι στη θέση "Ρίζα" Δάρα.

  Πρόκειται για ένα μικρό μονότοξο γεφυράκι στο Δαρέικο κάμπο στη θέση “Ρίζα”. 

   Βρίσκεται στον παλιό δρόμο που οδηγεί στο γεφύρι του “Πόρου” και λέγεται ότι είναι πιο παλιό απ' αυτό. Δεν έχει στηθαία, αποτελείται μόνο από μιά σειρά καμαρολιθιών μεγάλου μήκους και η βάσητου είναι ευθεία. 

Γεφύρι Στη θέση "Ρίζα". (Φωτο: ΑΓΠ)

Χρησιμοποιείται για τις αγροτικές δουλειές των ντόπιων και βρίσκεται σ' ένα μυλαύλακο, που οι παλιοί λένε ότι φτιάχτηκε από τους Τούρκους για να έρχεται από τον Τράγο νερό στους μύλους, που είχαν στην περιοχή και να αλέθουν τα γεννήματά τους. Οι μύλοι αυτοί λέγεται ότι ανήκαν σε κάποιον Τούρκο τσιφλικά που λεγόταν Αρναούτογλου.

Γεφύρι στην Κώμη.

  Το συναντάμε κάτω από το χωριό Κώμη και επί του χειμάρρου “Βυτικώμη” ή “Ξεροπόταμου”, η κοίτη του οποίου έχει μετατοπισθεί 50 μέτρα πιο δεξιά. 

Γεφύρι στην Κώμη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Βρίσκεται αριστερά του δρόμου προς την Κώμη και  σχεδόν αόρατο από το δημόσιο δρόμο.  Έχει μείνει σκέτη η καμάρα στο μέσο ενός μικρού κάμπου ενώ το γεφύρι είναι πια σε αχρησία. Δεν βρίσκεται σε καλή κατάσταση και χρειάζεται άμεση επισκευή και συντήρηση. Έχει μείνει σχεδόν μόνο η καμάρα, με μια σειρά μεγάλου μήκους επιμελώς δουλεμένα καμαρολίθια και δεν φαίνεται να είχε στηθαία.

Γεφύρι "Πόρου" Δάρα.

  Βρίσκεται κάτω από το χωριό Δάρα, στον Δαρέικο κάμπο, επί του ποταμού Τράγου. "Εκλήθη δ' ο Τράγος ούτος ίσως δια το ορμητικόν αυτού, όπερ φαίνεται μάλλον μετά την συμβολήν αυτού μετά του Μαλοίτα, οι δε περίοικοι ορθώς ίσως, ως ελέχθη, και το όλον μετά την συμβολήν ποταμόν Τράγον καλούσι νυν". (3)
Είναι μονότοξο, χωρίς στηθαία,  με μια σειρά από καλοδουλεμένα καμαρολίθια μεγάλου μήκους και η βάση του έχει καλυφθεί με τσιμέντο και άσφαλτο, προφανώς για εξυπηρέτηση των γεωργικών οχημάτων των ντόπιων..

Γεφύρι στον "Πόρο" Δάρα. (Φωτο: ΑΓΠ)

 Οι ντόπιοι πιστεύουν ότι χτίστηκε επί τουρκοκρατίας και σίγουρα είναι νεότερο απ’ αυτό στη θέση «Χάνι του Μάντη» (Παλιό γεφύρι Δάρα). Δεν έχει στηθαία και χρειάζεται και αυτό συντήρηση και επαναφορά στην αρχική του κατάσταση.

Του "Μπαμπαλή" το γεφύρι.

  Ο Παναγιώτης Μπαμπαλής γεννήθηκε το 1852 στο Πράσινο και μετανάστευσε στην Αμερική, όπου απέκτησε περιουσία. Πήρε πολλά παιδιά από το χωριό κοντά του και γι' αυτό οι μανάδες τον καταριόντουσαν με τη φράση : “ ανάθεμά σε Μπαμπαλή που πήρες τα παιδιά μας στην Αμερική”. Γύρισε και πήρε μέρος στον Α' παγκόσμιο πόλεμο και με δικά του χρήματα έχτισε το υδραγωγείο και το ομώνυμο γεφύρι στο χωριό του. Έζησε κοντά στον Αλ. Παπαναστασίου από το Λεβίδι και πέθανε “στην ψάθα” στην Αθήνα, όπου κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη, το 1935.

Του "Μπαμπαλή" το γεφύρι. (Φωτο: ΑΓΠ)

  Το γεφύρι είναι χτισμένο επί του Καρνεσέικου ποταμιού, στον κάμπο προς τη μεριά του Πράσινου (Καρνέσι). Χτίστηκε περί το 1910 από λαγκαδινούς μαστόρους και είναι μονότοξο, με στηθαία, μικρό αλλά πανέμορφο και κυρίως χρήσιμο για τους ντόπιους και περαστικούς εκείνη την εποχή.

  Το Καρνεσέικο ποτάμι είναι παρακλάδι του Τράγου και πηγάζει από την περιοχή “Μάτι” ή “Παλιόπυργος”, όπως το λένε οι ντόπιοι. Ονομάστηκε έτσι γιατί επί τουρκοκρατίας εκεί υπήρχε πύργος και κάτι λίγα σπίτια. Έχει νερό χειμώνα – καλοκαίρι αλλά τα τελευταία χρόνια στερεύει μερικές φορές. Πότιζαν απ' αυτό τα χωράφια τους τέσσερις μέρες οι Καρνεσαίοι (γιατί είχαν και μύλο) και τρεις οι Δαραίοι. Χύνεται στον Τράγο και το σημείο αυτό λέγεται “ Σμίξη”, στην περιοχή “Κάτω Μηλιανός”.

Γεφύρι "στο Μυλαύλακο".

  Το γεφύρι στο Μυλαύλακο είναι μονότοξο και βρίσκεται στον κάμπο προς τη μεριά του Πράσινου. Είναι παλαιότερο από αυτό του “Μπαμπαλή” γιατί τροφοδοτούσε με νερό το μύλο πιο κάτω πιο κάτω, που λειτουργούσε επί τουρκοκρατίας. Χτίστηκε κατά πάσα πιθανότητα από λαγκαδινούς μαστόρους και βρίσκεται σε γεωργικό δρόμο, χωρίς στηθαία και μια σειρά καμαρολιθιών. 

Στο "Μυλαύλακο". (Φωτο: ΑΓΠ)

Ο παραπάνω μύλος ανήκε επί τουρκοκρατίας στον οπλαρχηγό Νικ. Ταμπακόπουλο, που σκοτώθηκε στα Τρίκορφα της Κορινθίας το 1826. Κατόπιν περιήλθε σε κάποιον Καρβούνη (μύλος Καρβούνη), έπειτα στα χέρια κάποιου Θλιβέρη και μετά τον αγόρασαν οι Καρνεσαίοι σε διάφορα μερίδια. Ένα μερίδιο αγόρασε ο Αθαν. Νικολόπουλος (Καραθανάσης), που το 1866 αναφέρεται στους εκλογικούς καταλόγους σαν “μυλωθρός” δηλαδή μυλωνάς και ήταν γαμπρός από το Αγρίδι, ένα ο Κωνσταντίνος Σμυρνής (Τούντας) που ήταν στην Αμερική, ένα ο Γεώργιος Κατσιμαλής (Γαλάνης) και άλλα διάφοροι άλλοι. Το μυλαύλακο έχει τις πηγές του στην περιοχή “Μάτι” ή “Παλιόπυργος” και χύνεται στο Καρνεσέικο ποτάμι. (4)
"Προς Δ. του Μαλοίτα υπό τον Παλαιόπυργον του γορτυνιακού Καρνεσίου και εν τη περιοχή του χωρίου τούτου εν κλιτύϊ άλλου βουνού κειμένου προς Δ. της όλης πεδιάδος υπάρχει και άλλη πηγή τόσου σχεδόν ύδατος, όσον είναι και το εν Ρεύνω, και ότι το ύδωρ τούτο αποτελούν ωσαύτως ποταμόν σχεδόν και αρδεύει την εκεί πεδιάδα και κινεί υδρομύλους και διευθυνόμενον ως ίδιος ποταμός από Ν. προς Β. μετά ρουν ημισείας ώρας από της πηγής χύνεται εις τον ηνωμένον Τράγον-Μαλοίταν 1000 περ. μέτρα προς Δ. της συμβολής αυτών...Από των Νταρεϊκών χανίων ο ηνωμένος Τράγος-Μαλοίτας (μετά του ύδατος της πηγής του Παλαιοπύργου) διευθύνεται προς Δ. δια μέσου αυλώνος και είτα χαράδρας (εν ταις περιφερείαις Δάρα και Παγκρατίου από Β. και δεξιόθεν, εν ταις Καρνεσίου δε και Τοπορίστης από Ν. και αριστερόθεν) με υδρομύλους και ολίγους εκατέρωθεν ποτιστικούς αγρούς και εις απόστασιν 1 1/2 ώρας διέρχεται υπό το Παγκρατέϊκο γεφύρι και την θέσιν Πολέμους, η δε σχετική οδός η από των νταρεϊκών χανίων προς Δ. ακολουθεί την δεξιάν όχθην του αυτού ποταμού, και διέρχεται δια της άνω λεχθείσης γεφύρας εις την αριστερήν όχθην, ην παρακολουθεί μέχρι του Φιλέϊκου γεφυριού εις απόστασιν 25΄της ώρας, ενταύθα μόνον σχηματισθείσα προ τινος εις αμαξιτήν οδόν δια μέσου τελμάτων, και ψαύουσα τον μύλον του Καμπά κινούμενον δι΄αφθόνων υδάτων του αυτού Τράγου-Μαλοίτα και εν περιοχή Παγκρατίου (των Καλαβρύτων) και Τοπορίστης (Γόρτυνος) και εν πεδιάδι αρδευομένη επ΄ίσης υπ΄ αυτών". (5)

Παναγιώτης Σκαλτσάς. (Φωτο: ΑΓΠ)

Βιβλιογραφία-σημειώσεις

(1). Ηλίας Π. Τουτούνης. “Η γενιά των Κολοκοτρωναίων και τα τραγούδια τους”. Εκδόσεις Κοκλάκι, σελ. 36. Αμαλιάδα 2009.

(2).   Γεωργίου Παπανδρέου. Δ.Φ. Γυμνασιάρχου. 1928. Ιστορία των Καλαβρύτων, Β΄έκδοση από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Και Κοινωνικής Ανάπτυξης Και Ποιότητας Ζωής Δήμου Καλαβρύτων (ΔΕΠΑΠΟΖ). Καλάβρυτα 2011, σελ. 89

(3).  Ομοίως, σελ. 90

(4).  Τις πληροφορίες , με προθυμία, μας έδωσε ο ντόπιος (από το Καρνέσι) Παναγιώτης Σκαλτσάς, που μας συνόδευσε σ' αυτό μας το οδοιπορικό. Οι ευχαριστίες μας είναι αυτονόητες.

(5).   Γεωργίου Παπανδρέου. Δ.Φ. Γυμνασιάρχου. 1928. Ιστορία των Καλαβρύτων, Β΄έκδοση από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Και Κοινωνικής Ανάπτυξης Και Ποιότητας Ζωής Δήμου Καλαβρύτων (ΔΕΠΑΠΟΖ). Καλάβρυτα 2011, σελ. 90-91.

Δείτε περισσότερα για τα γεφύρια στον Νταρέϊκο κάμπο στα παρακάτω videos: