… στη Μεσσαρά Ηρακλείου Κρήτης
«…θα ‘λεγε κανείς πως το ποτάμι αυτό δεν θέλει να φτάσει στον
προορισμό του, αλλά προσπαθεί να γυρίσει και πάλι εκεί όπου γεννήθηκε, δηλαδή
να ανέβει πάνω στο βουνό της Δίκτη απ’ όπου πηγάζει και να συναντήσει εκεί το
θεό, για να τον παρακαλέσει να παρατείνει τον χρόνο του…άλλοι πάλι λένε πως το
ποτάμι αυτό κάνει επίτηδες στροφές δεξιά, αριστερά, πάνω και κάτω, ώστε να
μακρύνει το δρόμο του για την Ιθάκη…Έχει πολλούς παραπόταμους. Ο ένας απ’
αυτούς πηγάζει από το βουνό Δίκτη…από τις Ουράνιες Χώνες…όπου βρίσκεται η
Μάντρα Καπετάν Κρασαναδάμη…αλλά και όπου σπάρθηκε και μεγάλωσε ο αφηγητής… »
Πρόκειται
για ένα τετράτοξο γεφύρι, με στηθαία (αν και “κακοποιημένα” από την ανθρώπινη
παρέμβαση), ημικυκλικά τόξα, προβόλους για την μείωση της έντασης του νερού και
μια σειρά καμαρολιθιών, που ενώνει τις
δύο όχθες του ποταμού Αναποδάρη, στην περιοχή των χωριών Φαβριανά και Καστελιανά της Μεσσαράς Ηρακλείου Κρήτης.
Οι
δύο αριστερές καμάρες, από κατάντη, είναι μισοχωμένες από τα φερτά υλικά ενώ το
οδόστρωμά του είναι σχεδόν επίπεδο και στο μεγαλύτερο μέρος του καλντεριμωτό.
 |
| Τετράτοξη γέφυρα Αναποδάρη. |
Είναι
μια από τις σημαντικότερες γέφυρες του ποταμού αυτού, που είναι και ο μεγαλύτερος σε μήκος της Κρήτης, σε μια από
τις πιο πλούσιες αγροτικές περιοχές του νησιού. Τα «κατεβάσματά» του ήταν πολλά
και μεγάλα, γι’ αυτό και η αναγκαιότητα κατασκευής του γεφυριού.
Θεωρείται
κατασκευή των αρχών της Ενετικής περιόδου και στην περιοχή του είχαν πολλοί Λασιθιώτες τα
μετόχια τους, κατεβαίνοντας εκεί τα καλοκαίρια με τα κοπάδια τους, ασχολούμενοι
επίσης και με τις διάφορες άλλες αγροτικές εργασίες (ελιές κλπ). Σιγά – σιγά
κάποιοι απ’ αυτούς άρχισαν να μένουν και μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή του
γεφυριού.
 |
| Ξυλογέφυρο στη Spinaloga. (Φωτο: Fr. Boissonnas) |
Χτισμένο, όπως αναφέρθηκε επί
Ενετοκρατίας, συνέδεε τα χωριά Δεμάτι,
Φαβριανά και Καστελιανά και λόγω της σημασίας της και κυρίως της αρχιτεκτονικής
της, έχει χαρακτηριστεί ως παραδοσιακό διατηρητέο μνημείο.
Στην
αρχαία εποχή, από την περιοχή περνούσε Μινωικός δρόμος, που ξεκινούσε από την
Κνωσό και κατέληγε στην σημερινή περιοχή «Τσούτσουρο» ή "Τσούτσουνας".
Έχει δύο κύρια παρακλάδια, τα λεγόμενα πόδια, που το ένα έρχεται από το βουνό Δίκτη και το
άλλο από τον Ψηλορείτη. Το πόδι που έρχεται από τον Ψηλορείτη έχει τις πηγές του κοντά στα χωριά Αρμανώγεια και Καστέλι. Πρίν την Πλακιώτισσα και τα Πραιτόρια ενώνεται με τρία ακόμα ρέματα και κατεβαίνει προς Πραιτόρια και Βιάννο. Στα Πραιτόρια γεφυρώνεται από ένα δίτοξο γεφύρι ενώ στη Βιάννο από ένα μονότοξο. Το άλλο κύριο πόδι που έρχεται από τη Δίκτη λέγεται Μπαρίτης ή σκέτο "Ποταμός".
 |
| Σε περίοδο ξηρασίας |
Το
όνομα του ποταμού, Αναποδάρης, προέρχεται από τον ανάποδο τρόπο της κατεύθυνσης
των νερών του. Και αυτό γιατί, στο μεγαλύτερό του μέρος, φαίνεται ότι η ροή του
πηγαίνει, ανάποδα. Εκβάλλει στο Λιβυκό πέλαγος, μετά από μια όμορφη φιδωτή
διαδρομή στο φαράγγι του «Χούσακα», ανάμεσα στους οικισμούς «Κερατόκαμπο» και
«Τσούτσουρα», στην παραλία της Δέρματου, δημιουργώντας σημαντικό υδροβιότοπο.
Η
άλλη εκδοχή για την ονομασία του ποταμού, που αναφέρεται στα διάφορα blogs, ότι την πήρε από το ότι κάποιες
φορές, κυρίως τους χειμερινούς μήνες, παρατηρείται το φαινόμενο τα νερά του να
πηγαίνουν κατά τα βουνά, ανάποδα από τη ροή του ποταμού, καθώς ο νοτιάς τραβά
προς τα μέσα τα νερά του, είναι πλήρως εκλαϊκευμένη και εικάζεται ότι δεν
ανταποκρίνεται στην πραγματική παραδοσιακή άποψη για την ονομασία του ποταμού.
 |
| Το φαράγγι του Χούσακα |
Κατά
τη μυθολογία, ο ποταμός λέγεται ότι δημιουργήθηκε όταν έπεσε ο ομφάλιος λώρος
της μάνας του Δία, φεύγοντας από το Δικταίο άντρο, μετά τη γέννησή του πρώτου
των θεών και των ανθρώπων.
Στη
φωτογραφία, (1) που είναι από την περίοδο της γερμανικής κατοχής, φαίνονται
κατοχικοί φρουροί να περιπολούν για το φόβο ανατίναξης της γέφυρας από τις
αντιστασιακές Ελληνικές δυνάμεις. Εικάζεται ότι ο άνθρωπος με το ζώο, πρόκειται
για τον σύνδεσμο που πηγαίνει κρυφό μήνυμα στον καπετάν – Κρασαναδάμη (καπετάν-
Αδάμη Κρασανάκη) για την προετοιμασία της απαγωγής του Ιταλού διοικητή της
ανατολικής Κρήτης, Κάρτας, που τελικά έγινε και ο οποίος φυγαδεύτηκε από τη
νότια Κρήτη με υποβρύχιο. (2)
 |
| Η γέφυρα κατά την περίοδο της κατοχής. |
Ο
Μάκης (Αδαμάντιος) Κρασανάκης, από τον Άγιο Γεώργιο Λασιθίου, ο οποίος έχει
μετόχι στα Φαβριανά αφηγείται:
« Στο
δημοτικό διαμέρισμα Καστελιανών του Δήμου Αρκαλοχωρίου υπάρχει η μεγαλύτερη
πετρόκτιστη γέφυρα της Κρήτης, η οποία κτίστηκε στις αρχές της ενετικής
περιόδου της Κρήτης (1211-1669) προκειμένου να περνά ο στρατός των Ενετών τον
ποταμό Αναποδάρη, που είναι ο μεγαλύτερος της Κρήτης, και να πηγαινοέρχονται
είτε στο ενετικό φρούριο (castel-castle-Καστέλι) που υπήρχε εκεί δυτικά του
ποταμού είτε προς τη θάλασσα, στην περιοχή Τσούτσουρος. Η γέφυρα αυτή σήμερα
έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενο μνημείο. Το κάστρο (κρητικά καστέλι) έχει
καταστραφεί, φαίνονται μόνο τα λείψανά του, και δίπλα του έχει δημιουργηθεί ένα
χωριό που πήρε την ονομασία Καστελιανά, εξ αιτίας του κάστρου (καστέλι) που
υπήρχε εκεί. Δίπλα από το χωριό αυτό έχει αναπτυχθεί επίσης ο οικισμός
Φαβριανά, ο οποίος πήρε την ονομασία αυτή, επειδή εκεί υπήρχε το σιδηρουργείο
του φρουρίου.
 |
| Εκβολές Αναποδάρη. |
Τα ως άνω χωριά βρίσκονται στην πρώην ενετική επαρχία Μονοφατσίου
και δυτικά του ποταμού Αναποδάρη και απέχουν περί τα 15 χιλ. από το Αρκαλοχώρι.
Εκεί τοποθετείται και η αρχαία πόλη Πρίανσος».
(3)
Και
συνεχίζει ο Μάκης Κρασανάκης:
«Το
μεγαλύτερο ποτάμι της Κρήτης είναι ο καλούμενος Αναποδάρης, ο οποίος ονομάζεται
έτσι, επειδή η κοίτη (τα νερά, το ρέμα) του σε μεγάλο μέρος της, στην περιοχή
της καλούμενης Μεσαράς (=η μέση της Κρήτης) πηγαίνει ανάποδα, δηλαδή να μην
ακολουθεί τη φυσική γεωγραφική ροή, αλλά να πηγαίνει π.χ σε αντίθετη κατεύθυνση
από αυτή που ακολουθεί ένας άλλος ποταμός εκεί, ο καλούμενος Γεροπόταμος, και
άλλοτε προς την ίδια. Ο ποταμός Αναποδάρης στο Ηράκλειο φαίνεται να ξεκινά από
τη δυτική Κρήτη, πέρα από τα καλούμενα Πραιτόρια και αντί να πηγαίνει προς το
πλησιέστερο σημείο της θάλασσας πάει προς ανατολικά, προς τη Δίκτη, ενώ πηγάζει
και από εκεί. Θα ‘λεγε κανείς πως το ποτάμι αυτό δεν θέλει να φτάσει στον
προορισμό του, αλλά προσπαθεί να γυρίσει και πάλι εκεί όπου γεννήθηκε, δηλαδή
να ανέβει πάνω στο βουνό της Δίκτη απ’ όπου πηγάζει και να συναντήσει εκεί το
θεό, για να τον παρακαλέσει να παρατείνει τον χρόνο του.
 |
| Καπετάν-Κρασαναδάμης |
Άλλοι πάλι λένε πως το
ποτάμι αυτό κάνει επίτηδες στροφές δεξιά, αριστερά, πάνω και κάτω, ώστε να
μακρύνει το δρόμο του για την Ιθάκη. Γιατί τι είναι τελικά η Ιθάκη, παρά το
τέλος. Και τι μπορεί να είναι ένα τέλος; Καλό ή κακό, πάλι τέλος θα είναι.
Γιατί να βιαζόμαστε; Γιατί να αφήσουμε μέρος που δεν θα ταξιδέψουμε;
Ο
Αναποδάρης χύνεται τελικά στο Λιβυκό πέλαγος, στη θέση Δέρματος διασχίζοντας
ένα πρόποδα της Δίκτης, τα Αστερούσια όρη, σχηματίζοντας ένα στενό φαράγγι που
έχει δημιουργήσει σε σχήμα ζικ-ζακ, με συνέπεια να μη διακρίνεται και έτσι ο
ποταμός να δίνει την εντύπωση ότι πηγαίνει ανάποδα ή ψάχνει να γυρίσει στη
Δίκτη. Σημειώνεται ότι η λέξη “ανάποδος” στην Κρήτη σημαίνει είτε αυτός που περπατά
με τα χέρια και συνεπώς έχει τα πόδια επάνω είτε αυτός που κάνει αντίθετα
πράγματα, άρα θέλει προσοχή, γιατί με τις ενέργειές του αυτές πολλές φορές
φέρνει την καταστροφή».
Όσον
αφορά τον ποταμό Αναποδάρη, λέει:
«Ο
ποταμός Αναποδάρης έχει πολλούς παραπόταμους, όμως βασικούς δύο που καλούνται
πόδες.
 |
| Ο Ιταλός στρατηγός Κάρτας |
Ο ένας από αυτούς πηγάζει από το βουνό Δίκτη, η οποία βρίσκεται
ανατολικά της Κρήτης, στα σύνορα νομών Ηρακλείου-Λασιθίου, όμως όχι από το
Οροπέδιο Λασιθίου, όπου βρίσκεται το Δικταίο άντρο, αλλά από το δυτικό της
μέρος, από τη θέση Ουράνιες Χώνες, οι οποίες βρίσκονται μεταξύ Κορφής Σπαθί ή
Εντίχτης και κορφή Αφέντης, όπου βρίσκεται η Μάντρα Καπετάν Κρασαναδάμη και
στην οποία στεγάζονταν το Αρχηγείο της Εθνικής Αντίστασης Κρήτης 1941-1944 με
αρχηγό τον Καπετάν-Μπαντουβά, αλλά και όπου σπάρθηκε και μεγάλωσε ο αφηγητής.
 |
| "Ουράνιες Χώνες". Πηγές Αναποδάρη. |
Στη συνέχεια ο ποταμός που σχηματίζεται, ο οποίος όταν κατεβαίνει, είναι
φοβερός και τρομερός στο διάβα του λόγω και της κατωφέρειας, περνά από τα
οροπέδια Βαθιά και Έργανος, διασχίζει την κοιλάδα της Εμπάρου, εξ ου και
Μπαρίτης ποταμός, και φτάνει στην επαρχία Μονοφατσίου όπου ενώνεται με τον άλλο
πόδα του ποταμού Αναποδάρη. Ο άλλος από τους δύο κύριους παραπόταμους του
Αναποδάρη πηγάζει από το βουνό ο Ψηλορείτης, ο οποίος βρίσκεται προς τα δυτικά
της Κρήτης και συγκεκριμένα στα σύνορα των νομών Ηρακλείου-Ρεθύμνου, όμως όχι
από τις κορφές του, αλλά από τις πρόποδες της ανατολικής πλευράς του, διασχίζει
τους λόφους και τα πεδινά μέρη της καλούμενης Μεσαράς (μέσο Κρήτης ή σωστότερα
μέσο μεταξύ Δίκτης και Ψηλορείτη) και συναντά τον άλλο παραπόταμο του Αναποδάρη
κοντά στα χωριά Σκινιάς και Δεμάτι και ομού εκβάλλονται στην περιοχή Δέρματος,
διασχίζοντας ένα φαράγγι που έχουν δημιουργήσει σε παραπόδα της Δίκτης.»
Βιβλιογραφία-σημειώσεις
 |
| Μάκης Κρασανάκης |
(1). Οι φωτογραφίες
προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο του Αδάμη (Μάκη) Κρασανάκη, από τον οποίο
αντλήθηκαν και οι παραπάνω αναφερόμενες πληροφορίες. Τον ευχαριστώ.
(2). Πολλά και χρήσιμα στοιχεία για την Κρήτη
και την ιστορία της, μπορούν να αντληθούν στην σπουδαία και πλήρως
εμπεριστατωμένη ιστοσελίδα www.krassanakis.gr
(3). Αφήγηση του
Καπετάν-Αδάμη Κρασανάκη (Κρασαναδάμη 1887-1980), ο οποίος, όπως και πολλοί
άλλοι Λασιθιώτες, είχε μετόχι στον οικισμό Φαβριανά, στον εγγονό του Αδάμη
(Μάκη) Γ. Κρασανάκη.