8. Ονομαστοί λαγκαδινοί μαστόροι - Περί Λαγκαδινών μαστόρων

"Τόσο αυστηρός ήταν στην εργασία του, ώστε έδιωξε τον αδελφό του από τεχνίτη γιατί κάποια πέτρα δεν είχε καλά τοποθετήσει και δεν δεχόταν να την αντικαταστήσει"

Παρ' όλη τη δραστηριότητα των Λαγκαδινών μαστόρων, άγνωστα είναι σε μας τα ονόματα των περισσοτέρων απ' αυτούς, αφού δεν ενδιαφέρονταν να βάλουν την υπογραφή τους πάνω σε μια πέτρα, γιατί το πρώτο τους καθήκον ήταν η εξοικονόμηση των προς το ζην γι' αυτούς και τις οικογένειές τους και καθόλου δεν τους απασχολούσε η υστεροφημία τους.

Παντού όμως έχουν αφήσει το στίγμα τους.

Δεν υπάρχει περιοχή στην Πελοπόννησο που να μην έχουν χτίσει γεφύρι, εκκλησία, σπίτι, βρύση, καλντερίμι, πλατεία, πεζούλα κ.α. Από τον 18ο αιώνα μέχρι και τον Β' παγκόσμιο πόλεμο κυριαρχούν στην περιοχή. Η μαστορική τους τέχνη όμως έρχεται από πολύ παλιά.

Πολλά ονόματα αυτών των μαστόρων έσωσε η λαϊκή παράδοση, που από στόμα σε στόμα μαζί με τα λιγοστά γραπτά στοιχεία, διάφορα έγγραφα, μαρτυρίες και επιγραφές από τα τέλη του 18ου αιώνα, έφτασαν σε μας για να θαυμάζουμε την απαράμιλλη τεχνική τους.

Σπουδαίοι λαγκαδινοί πρωτομάστορες ήταν ο Αντώνης Κάτσαινος, ο Σίνος Γκιώκας και ο Βασίλης Λώλος, που εκτός των άλλων έχτισαν και το τετραώροφο γυμνάσιο του χωριού τους, το 1868.

Του Κούκου.Πρωτομάστορας Αντ. Κάτσαινος. (Φώτο: ΑΓΠ)

Επιπλέον, ο Αντώνης Κάτσαινος ήταν ο κατασκευαστής του ονομαστού γεφυριού του Κούκου ή Βαλαβάνη στον Αλφειό, λίγο πιο κάτω από την ένωσή του με το Λούσιο κοντά στο χωριό Βλαχοράπτη, όταν κανένας από τους σπουδαγμένους μηχανικούς της εποχής (1880) δεν αναλάμβανε την κατασκευή του λόγω της επικινδυνότητας του μέρους. Όπως λέγεται, πραγματοποίησε και την αναστήλωση της Κρυπτής Στοάς στο ιερό χώρο της Ολυμπίας, που οδηγεί στο αρχαίο στάδιο.

Ο Αντώνης Κάτσαινος γεννήθηκε τουλάχιστον πριν από το 1840. Πότε ακριβώς πέθανε δεν γνωρίζουμε επίσης, ξέρουμε όμως ότι ζούσε το 1911. Τη χρονιά εκείνη γεννήθηκε ο εγγονός του Αντώνης Γ. Κάτσαινος, ο οποίος πήρε το όνομα του παππού του, γεγονός που, όπως διηγούνται, είχε πολύ χαροποιήσει τότε τον γέροντα. (1)

Πέρα των άλλων άγνωστων σε μας έργων, ο Κάτσαινος έχτισε και το ναό της αγίας Τριάδας, στο χωριό Βλαχοράπτη.

Άλλοι ονομαστοί λαγκαδινοί πρωτομάστορες, που είχαν μετακομίσει στο Μοναστηράκι Γορτυνίας, ήταν οι αδελφοί Πάνος, Φώτης και Νίκος Πουρνάρας που πέρα των άλλων έχτισαν με περίσσια μαστοριά τον πύργο του Αλή Φαρμάκη, στο Μοναστηράκι.

Γεφύρι στο "Δομοκό". Το Α.Γ.Π επί τω έργω.

Τα εγγόνια των παραπάνω, επίσης οι αδελφοί Πουρνάρα, Φώτης, Κώστας, Πάνος και Σπύρος έχτισαν τα σπουδαία γεφύρια “Παραλογγίτικο” στον Ερύμανθο, “της Δήμητρας” στο Λάδωνα, “του Δομοκού” στον Ερύμανθο, το καμπαναριό “της Κοίμησης της Θεοτόκου” στο Μοναστηράκι Γορτυνίας, τη βάση και μέχρι δύο μέτρα ύψος “τον Άγιο Δημήτριο” στο Βιδιάκι, την εκκλησία της Αγίας Ζώνης στο χωριό Παραλογγοί, την παραλογγίτικη βρύση κ. ά. Κάποιοι ντόπιοι γεροντότεροι λένε ότι την παραλογγίτικη βρύση την έχτισαν κάτοικοι της Πουρναριάς το 1877 μαζί με το γεφύρι και την εκκλησία. Πιθανώς οι κάτοικοι να είχαν στο μυαλό τους το όνομα της οικογένειας Πουρνάρα, που ήταν οι κατασκευαστές του παραλογγίτικου γεφυριού την ίδια περίοδο, της βρύσης και της εκκλησίας  και να το συνέδεσαν λαθεμένα με το χωριό Πουρναριά (Ποδογορά).  Οι Πουρναραίοι αυτοί έμαθαν την τέχνη από τον πατέρα τους Γιώργη Πουρνάρα.

Ένας από τους σπουδαιότερους λαγκαδινούς μαστόρους υπήρξε ο Αντώνης Ρηγόπουλος, που μας είναι γνωστός από μια επιγραφή του 1808 και χαρακτηρίζεται ως αριστοτέχνης λαϊκός αρχιτέκτονας “που αυτοσχεδίως οικοδόμησε τους μεγαλοπρεπείς της εποχής εκείνης ναούς και προπύργια και το μέγα ειδωλείον των Οθωμανών εις Ναύπλιον, όπου και προνόμιον εις αυτόν εχορηγήθη”. (2)

Το “μέγα ειδωλείον των Οθωμανών” είναι το μεγάλο τζαμί του Ναυπλίου στην οδό Σταϊκόπουλου, του Αγά Πασά, χτισμένο όπως πιστεύται στα τέλη του 18ου αιώνα από γριζόλευκη πέτρα. Το τέμενος αυτό χτίστηκε από τον πλούσιο Αγά πασά προκειμένου να εξιλεωθεί από το φόνο δύο νεαρών Βενετσιάνων, όταν αυτοί ήλθαν να βρουν έναν θησαυρό των προγόνων τους από την περίοδο της Β' ενετοκρατίας στην Πελοπόννησο. Με τον θησαυρό αυτό ο αγάς χρηματοδότησε το χτίσιμο του τεμένους αυτού, που πήρε το όνομά του "Τζαμί του Αγά Πασά". Δεν το είδε ο ίδιος όμως τελειωμένο γιατί έπεσε από τον εξώστη του σπιτιού του, καθώς επέβλεπε τις εργασίες του τζαμιού. 
  Η παραπάνω επιγραφή σώζεται στο υπέρθυρο μιας εξωτερικής πόρτας του ναού του Τιμίου Προδρόμου Λαγκαδίων και έχει ως εξής, κατά την ανάγνωση του Ηλία Γιαννικόπουλου: “επιστασία Αντωνίου Ρηγοπούλου, πρωτομάστορα χειρ δε Ευσταθίου Θεοδώρου”. (3)
   Το 1822, όταν απελευθερώθηκε το Ναύπλιο, το τζαμί ήταν ερειπωμένο και αναγκάστηκαν να το επισκευάσουν για να χρησιμοποιηθεί σαν βουλή του επαναστατημένου έθνους, σε σχέδια του μηχανικού Θεόδωρου Βαλλιάνου, με τα εγκαίνειά του να γίνονται το 1825. Στο τζαμί αυτό, το "Βουλευτικό" όπως λεγόταν, λειτούργησε η πρώτη βουλή των Ελλήνων. Το 1827 (2 Ιουλίου) κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου μεταξύ των φρουράρχων Ακροναυπλίας και Παλαμηδίου Ν. Φωτομάρα και Θ. Γρίβα, ένα βλήμα κατέστρεψε τον τρούλο την ώρα που συνεδρίαζε η βουλή σκοτώνοντας τον βουλευτή Βάλτου Χρήστο Γεροθανάση.
   Το τζαμί χρησιμοποιήθηκε, μετά το 1827, σαν φυλακή, σχολείο, νοσοκομείο, στρατώνας, αίθουσα για πολιτιστικές εκδηλώσεις, μουσείο και ωδείο.
 Εδώ, κατά την περίοδο της αντιβασιλείας, έγινε το 1834 η περιβόητη δίκη των Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα και να πώς περιγράφει ο Δημήτρης Φωτιάδης τη έναρξη της δίκης στο τζαμί αυτό: " ...η πιο μεγάλη τότες αίθουσα τ΄Αναπλιού χιλιάδων ανθρώπων περιεκτική, καθώς γράφει με κάποια υπερβολή ο Φιλήμονας στα προλεγόμενα των Πρακτικών, ήτανε το τούρκικο τζαμί, που σώζεται ως σήμερα και βρίσκεται σιμά στην κεντρική πλατεία. Σ' αυτή λοιπόν την αίθουσα, όπου για καιρούς και ζαμάνια κάνανε το ναμάζι τους οι Τούρκοι παρακαλώντας τον Αλλάχ να κρατάει πάντα ραγιάδες τους Γιουνάνηδες, αποφάσισε η αντιβασιλεία να συνεδριάσει το δικαστήριο που θα δίκαζε τους δυο αρχισυνωμότες. Φτιάσανε τις έδρες για τους δικαστές, βάλανε τον πάγκο για τους εγκαλούμενους, καθώς ονόμαζαν τότε τους κατηγορούμενους, και πίσω απ' αυτούς άλλους πάγκους για τον κόσμο. Αφού όλα ετοιμάστηκαν τη Δευτέρα 30 του απρίλη 1834, το τζαμί άνοιξε τις πορτάρες του ναρθεί ο κοσμάκης για να προσκυνήσει όχι πια τον Αλλάχ, μα την ανθρώπινη δικαιοσύνη... ( Δημήτρης Φωτιάδης. "Κολοκοτρώνης", εκδόσεις Δωρικός, έκδοση όγδοη, σελ. 193,194. Αθήνα 1979).
    Το Τζαμί διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση μετά τις επεμβάσεις του 1994-1999 και σήμερα χρησιμοποιείται σαν χώρος πολιτισμού, ενώ στο ισόγειο λειτουργεί η δημοτική πινακοθήκη Ναυπλίου.
  Λέγεται ότι ο Αντώνης Ρηγόπουλος έχτισε μαζί με το μπουλούκι του τις δυο παλιές εκκλησίες του χωριού του, των Λαγκαδίων.  

Τζαμί Αγά πασά. Έργο Αντώνη Ρηγόπουλου

Σύγχρονος του Αντώνη Ρηγόπουλου ήταν ο Λιας Δεληγιάννης (ήταν και σπουδαίος οργανοπαίχτης), που στο τέλος του 18ου αιώνα μετοίκησε στα Μέγαρα Αττικής. (4)

Άλλος φημισμένος πρωτομάστορας από τα Λαγκάδια ήταν ο Δ. Κολοκούσης, που το 1874 έχτισε το ναό της “Αγίας Τριάδας” στην Ποδογορά Γορτυνίας και “τόσο αυστηρός ήταν στην εργασία του, ώστε έδιωξε τον αδελφό του από τεχνίτη γιατί κάποια πέτρα δεν είχε καλά τοποθετήσει και δεν δεχόταν να την αντικαταστήσει” (5)

Εξ ίσου σπουδαίος πρωτομάστορας ήταν ο Ανδρέας Ανδρικόπουλος, που το 1890 κατασκεύασε το υδραγωγείο της “μονής Γοργοεπηκόου” Τσιπιανών (6) και τα τρία τελευταία τόξα στο γεφύρι “της Κυράς” στο Λάδωνα, στις αρχές του 20ου αιώνα (7), όπως επίσης και ο Ελευθ. Αρβανιτάκης που το 1823 επισκεύασε το φρούριο του Ναυπλίου. (8)

Σπουδαίος πρωτομάστορας επίσης υπήρξε και ο Γιαννακός Γαρδίκας. Ήταν αυτός που άφησε τα θαυμάσια δείγματα της λαγκαδινής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στο ορεινό χωριό Αλωνίσταινα της Αρκαδίας, που έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός, χτίζοντας σπίτια που σώζονται σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση. Κατασκευή του Γιαννακού Γαρδίκα είναι και η εκκλησία του Αγιώργη στη Λάστα Γορτυνίας, στη θέση παλιότερου ομώνυμης εκκλησίας, το 1871-1876. Για τον ναό αυτό λέγεται ότι “είναι ευρυχωρότερος, μεγαλοπρεπέστερος με φιλοκαλίαν, ως ενδείκνυται από τα τετράγωνα πελεκητά λιθάρια εις τον πρόναον, με ζωνάρι από λευκό λιθάρι κάτωθεν των παραθύρων και με τρούλον λίθινον στηριζόμενον εις τέσσαρας κολώνας.” (9)

Έργο των Γαρδικαίων είναι και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό τους, τα Λαγκάδια. 

Έγγραφο εγκαινίων του Αγιώργη Λαγκαδίων  

Τα εγκαίνια του Αγίου Γεωργίου έγιναν στις 30 Ιουνίου 1874 σύμφωνα με το διπλανό ιστορικό αρχείο του ναού. (Ευχαριστώ τον Κανέλλο Νικήτα για την χορήγηση  του ντοκουμέντου αυτού).
Η οικογένεια των Γαρδικαίων ήταν μια ονομαστή οικογένεια λαγκαδινών μαστόρων, χαρακτηριστική της μαστορικής γνώσης και μεταφοράς της από πατέρα σε παιδί και από γενιά σε γενιά.

Κατά την οικογενειακή παράδοση, οι Γαρδικαίοι κατάγονται από το Γαρδίκι της Β. Ηπείρου. Γενάρχης τους θεωρείται ο Γεώργιος Γαρδίκας, που το 1817 εγκαταστάθηκε στα Λαγκάδια και έγινε “γαμπρός του Μπούρα”. Απόχτησε τα παιδιά Χρήστο, Γιάννη, Στάθη, Κωνσταντή και Ανάστο. Όλα ακολούθησαν το επάγγελμα του χτίστη. (10)

Δίτοξο γεφύρι στον Αρκαδικό ή Σελλέϊκο ποτάμι. Έργο των Γαρδικαίων από τα Λαγκάδια. (Φώτο: ΑΓΠ)

Μεταξύ των πάμπολλων άλλων χτισμάτων οι Γαρδικαίοι έχτισαν και τα γεφύρια της “Αρκαδιάς” κοντά στην Κυπαρισσία της Μεσσηνίας και το γεφύρι της Γλόγοβας (Δρακοβούνι) στην Γορτυνία. 

Άγιος Γεώργιος Λαγκαδίων. Φώτο. Κανέλλος Νικήτας

 Επίσης, κατά μαρτυρία του Κων/νου Αργυρόπουλου από το χωριό Σελλά Τριφυλίας, οι ίδιοι Γαρδικαίοι που έχτισαν το δίτοξο γεφύρι στον Αρκαδικό ή Σελλέϊκο ποτάμι, είναι και κατασκευαστές του σπιτιού του Πανάγου Αργυρόπουλου, που κατόπιν το έδωσε στους γιους του Βασίλη και Δημοσθένη. Στέκει ακόμη όρθιο σε άριστη κατάσταση και ιδιοκτήτης του σήμερα είναι ο Βασίλης Νικολάου Αργυρόπουλος, της γνωστής οικογενείας που στην κυριότητά τους είναι και ο παλιός μύλος κοντά στο γεφύρι στον Σελλά.

"..Ερωτώ τον πρωτομάστορα Χρ. Γαρδίκα τι άλλο έχτισαν οι Γαρδικαίοι. Μου απαντάει" “εκατοντάδες σπίτια, μη γράφεις όμως και τα ξωκκλήσια και τα καλύβια, είναι ντροπή”. (11)

Κατά τον Χρήστο Γαρδίκα, οι Γαρδικαίοι έφτιαξαν ή επισκεύσαν, μεταξύ των άλλων και “ την Αγιατριάδα στην Κυπαρισσία, την Παναγία στο Ψάρι (Μεσσηνίας), τον Αγιονικόλα στην Τριπύλη (Μεσ.), την Αγιατριάδα στου Σουλιμά (Μεσ.), την Αγιασωτήρα κοντά στο Κοπανάκι (Μεσ.), τον Αγιοδημήτρη στον Αϊτό (Μεσ.), τους Αγιαποστόλους στη Βαριμπόπη (Μεσ.), τον Αγιονικόλα στην Ανδρίτσαινα, τον Αγιονικόλα στη Ζούρτσα (Ολυμπίας), την Αγιατριάδα και τη μισή Αγιακυριακή στα Φιλιατρά, τον Αγιώργη στη Λάστα (Γορτυνίας) στο ίδιο σχέδιο με αυτό του Αγιώργη των Λαγκαδίων και με μαύρο ζωνάρι στη μέση, τον Άγιο Παντελεήμονα στη Νεμνίτσα (Γορτ.), τον Αγιοθανάση στο Μπεζενίκο (Μαντινείας), τον Αγιονικόλα στην Ασέα (Αρκαδίας), την Παναγία στα Μαγούλιανα (Γορτ.), την Αγιαπαρασκευή στην Αλωνίσταινα (Μαντ.), τον Αγιώργη στο Λεβίδι (Μαντ.), την Παναγία στη Συλλίμνα (Μαντ.), τον Αγιοδημήτρη στη Χωτούσα (Μαντ.), την Αγιαπαρασκευή στη Στεμνίτσα (Γορτ.), τον Αγιώργη στην Καμενίτσα (Γορτ.), το γιοφύρι της Αρκαδιάς, το γεφύρι της Γλόγοβας (Γορτ.), τα Δημητρακοπουλαίϊκα στην Αλωνίσταινα.” (12) "Όλα τα παραπάνω που αναφέρονται για τους Γαρδικαίους είναι σωστά, διότι τα ξέρω από τον μπάρμπα-Χρήστο τον Γαρδίκα που τα έλεγε ...καθότι έχουμε συγγένεια". (Μαρτυρία στον γράφοντα του Λαγκαδινού Κανέλλου Νικήτα).

Οι επίγονοι της οικογένειας Γαρδίκα υπήρξαν καθηγητές πανεπιστημίου (Φιλοσοφικής, ιατρικής, Νομικής) καθώς και αξιωματικοί του στρατού.

Άλλοι σπουδαίοι πρωτομάστορες ήσαν ο Ράλλης Κανακόπουλος, ενώ τα χρόνια της επανάστασης αναδείχθηκαν οι Κατσικόπουλος, Φώτης Κατόπης, Ασημάκης Κατόπης, Γεώργιος Φανός, Διαμαντής Φανός ή Φανόπουλος, Αναστάσιος Πολυχρονόπουλος, Γεώργιος Κολιόπουλος, Ηλίας Κυριακόπουλος και Μιχάλης Δημητρακόπουλος. (13) 

Καμπαναριό Αγ. Γεωργίου. Ψάρι Κορινθίας

 

Σε επιγραφή του ναού της Παναγίας Γαρζενίκου στη Γορτυνία αναφέρεται: “ο τέκτων 'Αναγνώστης/λαδόπουλος/15 Αύγούστου 1842” και επίσης μνημονεύονται και τα ονόματα των Γιάννη Σιοκορέλη, Γεωργίου Τόγιου, Σπήλιου Κατόπη, και Χρήστου Κατόπη (14), ενώ την εκκλησία του Αγίου Τρύφωνα στην Βυτίνα έχτισαν το 1846 και 1869 “καθώς προκύπτει από τα χαράγματα που υπάρχουν στο ναό αυτό οι μαστόροι Αναγνώστης Λαδόπουλος, Πανάγος, Θεόδωρος και Αγγελής Γιαννακόπουλοι, Δ. Παππούλιας, Α.Γ. Παναγιωτόπουλος, Βασ. Κάτσιος, Γιαννικόπουλος, Απ. Μπαριάμης, Σπήλιος Τόγιος κ.ά”. (15) Το 1869 “προσετέθη του ναού νάρθηξ μετά δύο κωδωνοστασίων, ημιτελούς μέχρι τούδε μόνου του ετέρου.” (16) Το χάραγμα στον παραπάνω ναό λέει:

“1846 ΜΑΪΟΥ 16 /ΑναγνώστΗς λαδόπου/λος πρωτομάστορις/+ Π.Κ.Τ (17).

  Άλλα ονόματα πρωτομαστόρων από τα Λαγκάδια είναι των Χρ. Πανάγου, Γ. Τουλζίνα, Βελέντζα, Γ. Λαδόπουλου, Ευστ. Σαμαρά και Μιχ. Μποζίκα (Τοσούλης) με πολλές κατασκευές, κυρίως στην επαρχία Καλαβρύτων.

Επιπλέον γνωστές είναι οι οικογένειες των Μανιατέων, οι Πασιαίοι, οι Τασιόπουλοι, ο Μιχ. Λαδόπουλος και ο Γ. Κατζικόπουλος. (18) Ο Γιώργης Κατζικόπουλος θεωρείται και ο κατασκευαστής της βρύσης Ρεμελιό στην Κερπινή το 1846, για την οποία η αμοιβή του ήταν 50 δραχμές.

Μπαριαμαίοι μαστόροι έχτισαν τη μονή Κλειβωκάς στη Γορτυνία (19), ενώ ο Απ. Π. Μπαριάμης έχτισε το ναό της Αγίας Παρασκευής το 1847, στη Ροβιάτα Ηλείας. (20)

“Το 1867 άρχισε να χτίζει το ναό της Αγίας Τριάδας Δάφνης (Στρέζοβα) Καλαβρύτων ο Βελέντζας (αγνοούμε το βαφτιστικό του), τον αποπεράτωσαν δε οι Γ. Λαδόπουλος και Ευστάθιος Σαμαράς”(21) ενώ “το 1926 έφτιαξε τη μάντρα του προαυλίου του ναού αυτού ο Μιχ. Μποζίκας, που τον φώναζαν Τοσούλη. Ήταν ονομαστός πρωτομάστορας και έχει χτίσει πολλά σπίτια στην επαρχία Καλαβρύτων.” (22)

Γεφύρι "Σκαλίτσας". Βιδιάκι Γορτυνίας. Έργο των αδελφών Πουρνάρα. (Φωτο: ΑΓΠ)

Άλλοι σπουδαίοι πρωτομάστορες ήσαν οι Γεωργάκης Σταυρόπουλος και Κων/νος Γιαν. Φανός που έχτισαν την εκκλησία στο χωριό Αλίκα Αρκαδίας καθώς και οι Βόλαρης Ιωάννου Νικόλαος, Γιανίτσης Κων. Νικόλαος, Δεδούσης Παν. Ευθύμιος, Κοκολιάς Αντ. Διονύσιος, Θεοδωρόπουλος Νικ. Αναστάσιος, Καφαντάρης Παν. Γεώργιος, Κούλης Βασ. Γεώργιος, Καγιούλης Αλεξ. Γρηγόριος, Κούλης Βασ. Αγγελής, Καγιούλης Παν. Χαράλαμπος, Μπακρισιώρης Α. Γεώργιος, Νικητάκης Ιωάν. Μιχαήλ, Μπαριάμης Νικ. Αντώνιος, Δόγας Γεωργίου Χρήστος, Δόγας Γεωργίου Παναγιώτης, Μπράβος Ιωάννου Αλέξιος, Τσιότρας Φωτίου Γεώργιος (Τσιοτρογιώργης), Τσαούσης Χρήστου Ιωάννης, Κύκαλος Γεωργίου Παναγιώτης, Χριστοδουλόπουλος Ευσταθ. Κυριάκος, Καγιούλης Αλεξ. Δημήτριος, Καγιούλης Ευσταθ. Απόστολος, Δούρος Δημητρ. Παναγιώτης, Κρατημένος Δημ. Αντώνιος, Χουντής Ιωάννου Ρήγας, Νικήτας Κανέλου Νικόλαος, Καγιούμης Χαραλ. Ιωάννης, Μουρούτσος Ηλία Παναγιώτης, Καγιούλης Δημ. Νικόλαος, Νικήτας Θεοδ. Τριάδης, Γεωργενούλης Μαρίνη Νικόλαος, Μποζίκας Αντων. Παναγιώτης, Κατσιούρης Αγγελή Κων/νος, Χουντής Ιωάννου (Σβώλας) Κων/νος, Μουρούτσος Αντων. Κων/νος, Κούλης Ρήγα Στέλιος, Μπηλιώνης Βασιλ. Πέτρος, Χουντής Ιωάννου Βασίλειος, Μαυροειδής Πανάγου Πέτρος, Σιοκορέλης Ιωάν. Νικόλαος, Κουρής Βασιλείου Ιωάννης.(23)

Οι πρωτομάστορες Χρήστος Πανάγου και Γεώργιος Τουλζίνας έχτισαν τον Άγιο Χαράλαμπο στη Δημητσάνα το 1832 (24) ενώ οι λαγκαδινοί μαστρο-Χρήστος και μαστρο-Γιώργης έχτισαν τον Άγιο Αθανάσιο στην ίδια πόλη. (25)
Σπουδαία μαστροοικογένεια ήταν και αυτή των Κιαμαίων, που μετά τον πόλεμο ήλθαν στην Αθήνα όπου τους εμπιστεύθηκε για την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων ο Δημ. Πικιώνης. Οι Κιαμαίοι έφτιαξαν το πλακόστρωτο καλντερίμι στο Γεράκι της Λακωνίας, κοντά στην κεντρική πλατεία του χωριού που αποτελείται από 28 σκαλοπάτια και το πλακόστρωτο της Ακρόπολης και του Λόφου Φιλοπάππου (σε σχέδια Δημήτρη Πικιώνη).
Ο Παναγιώτης Γεωργίου έχτισε το 1875 τη γέφυρα επί του ποταμού Κλαδέου, λίγο πριν την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο και διασώθηκαν τα συμβόλαια της κατασκευής.

Οι Απ. Μπαριάμης και Αθ. Κυριακόπουλος, όπως φαίνεται από την επιγραφή στην πόρτα, έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο Ρεκούνι (Λευκοχώρι).

Ονομαστοί χτίστες, νεότεροι όμως, υπήρξαν ο Βαγγέλης Ανάστου Γιαννικόπουλος, που πρωτομπήκε στη μαστοριά το 1926 και υπηρέτησε για σαράντα ολόκληρα χρόνια, ο Γιώργης Τσότρας, ο Παν. Ι. Μιχόπουλος, ο Μιχάλης Μποζίκας, ο Κανέλλος και ο Βασίλης Γιαννικόπουλος, ο Παναγιώτης Ρούτσης, ο Πάνος Χουντής και ο Γεώργιος Χαρ. Καγιούλης.

Μια μαρτυρία του γιατρού Σωτήρη Σωτηρόπουλου από τη Δίβρη της ορεινής Ηλείας, αν και νεότερη, δείχνει ολοφάνερα την αντίληψη των τότε πληθυσμών των χωριών για τους λαγκαδινούς μαστόρους και την εκτίμηση προς το έργο τους:

“ Η Δίβρη στο μεγαλύτερο μέρος της έχει τα 500 πετρόχτιστα (μεταξύ των οποίων και το προγονικό μου) και τα σπουδαία αρχοντικά (π.χ. το Στεφανοπουλαίϊκο, ίσως και το Πετραλαίϊκο) χτισμένα από λαγκαδινούς μαστόρους, αλλά και λιγότερα από Ηπειρώτες (που ξεχωρίζουν από τις πελεκητές πέτρες που συνδέουν ακρογωνιαίους λίθους με αυτούς των παραθύρων)...θυμάμαι, μικρό παιδί, ότι το τελευταίο λαγκαδινό μπουλούκι μαστόρων που ήλθε στη Δίβρη, έχτισε και το νεότερο σπίτι του πατέρα μου το 1956, με επικεφαλής τον λεγόμενο Τριανταφυλλάκο (παρατσούκλι) και το μαστρο-Γιώργη, με τα γαϊδουράκια τους και τα μαστορόπουλα που κοιμόντουσαν στρωματσάδα έξω και να τους μαγειρεύει η μακαρίτισσα η μάνα μου...και εγώ να κουβαλάω με τα αδέλφια μου χαλίκι...”

Σπίτι Στεφανόπουλου στη Δίβρη. Έργο Λαγκαδινών

Οι λαγκαδινοί χτίστες, εκτός του αγώνα για την επιβίωσή τους, συμμετείχαν ενεργά και στον αγώνα της ανεξαρτησίας, πέρα από την προσωπική συμβολή τους, βάζοντας την τέχνη τους στην υπηρεσία της πατρίδας χτίζοντας σημαντικά οχυρωματικά έργα και αυτό φαίνεται από τα πάμπολλα έγραφα, που έφτασαν στα χέρια μας.

Ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης σ' ένα έγγραφό του της 19/9/1821 μνημονεύει τους λαγκαδινούς χτίστες. (26)

Κατά την άλωση της Τριπολιτσάς συμμετείχαν στη δημιουργία οχυρωματικών έργων στα Μεγάλα Δερβένια της περιοχής των Μεγάρων για την καταστολή της εισβολής των Κιοσέ Μεχμέτ και Ομέρ Βρυώνη, που είχαν σαν στόχο το πνίξιμο της επανάστασης στο Μοριά.    Επίσης λαγκαδινοί μαστόροι χρησιμοποιήθηκαν και στην οχύρωση των δερβενίων του Λεονταρίου κατ' εντολή του Νικηταρά, το 1826 εναντίον του Ιμπραήμ.

Οι λαγκαδινοί μαστόροι αναφέρουν στην κυβέρνηση ότι κατά τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1826 δούλεψαν στα Δερβένια “υπέρ τους δύο μήνας και εκάναμεν ταις κούλιαις και τα ταμπούρια, και έχομεν χίλια εκατόν εβδομήντα έξι ημεροδούλια μαστορικόν καμουμένον”. Ζητούν στη συνέχεια να “λάβουν τους κόπους των” για να μπορέσουν να συντηρήσουν τις οικογένειές τους, “διότι είναι γνωστόν εις πάντας ότι εις την πατρίδα μας μήτε εισοδήματα έχομεν, μήτε εσπείρομεν μήτε άλλον πόρον έχομεν δια να ζήσωμεν εκτός εάν δεν δουλεύσωμεν με τα ίδια χέρια μας”. Δεν παραλείπανε ακόμα να υπενθυμίσουν στην κυβέρνηση ότι το “ημεροδούλι έχει πέντε και έξι γρόσια”. (27)

Στη μάχη στα Τρίκορφα, τα πλέον αποτελεσματικά και ασφαλή ταμπούρια τα 'χουν φτιάξει λαγκαδινοί μαστόροι, “το σώμα των Δεληγιανναίων, όσοι ήσαν με τον Αθανάσιον Κίντζιον, διότι όλοι ήταν χτίσται”. (28)

Επίσης η συμβολή των λαγκαδινών μαστόρων μέσω της τέχνης τους στην επανάσταση του '21 φαίνεται και από τα παρακάτω τρία έγγραφα, από τα πολλά που έχουν διασωθεί και βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους:

~ Δια του παρόντος ενυπογράφου συμφωνητικού γράμματος γίνεται δήλον ότι ο Ηλίας Κυριακόπουλος κτίστης διορισθείς παρά της σεβαστής Πελοποννησιακής Γερουσίας να απέλθη με δεκατέσσαρας έκ μαστόρους, όλοι δεκαπέντε, με δεκαπέντε παιδιά μαθητούδια, και δεκαπέντε ζώα εις τους Αναβαρίνους, και να δουλεύση εις οποίαν δουλειάν ήθελε διορισθή παρά των εκείθε κυρίων νικολάου Οικονομοπούλου και Νικολάου Μιλιάνη, υπέσχετο να παραλάβη τους δεκατέσσαρας μαστόρους, δεκαπέντε μαθητούδια, και δεκαπέντε ζώα, και μετ' αυτών να απέλθη εις τους Αναβαρίνους, και να δουλεύση μετά ζήλου και προθυμίας εις οποίαν υπηρεσίαν ήθελε διορισθή παρά των ειρημένων, εφ' ω και συνεφώνησε μετά της σεβαστής Γερουσίας προς τέσσαρα γρόσια και εικοσιπέντε παράδες το ημερομίσθιον ενός μαστόρου, ενός παιδιού και ενός ζώου, των τριών ατόμων ως εν λογιζομένων. Όθεν εις ένδειξιν έγινε και το παρόν ενυπόγραφον

Τριπολιτζά 22 Ιουνίου :2: (29)

   

~ Αριθμ. 1665

Προς τους φιλογενέστατους κυρίους Χριστόδουλον Άχολον και Παναγ. Σοφιανόπουλον εις Βυτίναν.

Εκ της Π. Γερουσίας

Φιλογενέστατοι κύριοι Χριστόδουλε Άχολε , συγγερουσιαστά, και Π. Σοφιανόπουλε, ιατρέ

Οι επιφέροντες το παρόν Λαγκαδινοί κτίσται ήταν αποσταλμένοι εις Νιόκαστρον δια να διορθώσουν τα χαλασμένα μέρη του φρουρίου. Εις αυτούς οφείλονται χρήματα δια τους κόπους των. Όθεν φθάσαντες εις Λαγκάδια, από έρανον οπού ηθέλατε συνάξει δώσατε προς αυτούς γρόσια 259:10, ήτοι διακόσια πενήντα εννέα και ρούπι, και λάβετε παρ' αυτών την ανήκουσαν απόδειξιν. Υγιαίνατε.

Την 12 Σεπτ. 1822, Τρίπολις

Ασημάκης Φωτήλας, Αντιπρόεδρος

Αναγνωστάκης Παπαγιαννακόπουλος

Ο Αρχιγραμματέας

Ν. Σπηλιάδης

Τ.Σ.

Τα διακόσια πενήντα εννέα και ρούπι, με αυτά εξοφλείται ο λογαριασμός τους και αφού τους τα μετρήσετε, λάβετε το παρόν εξωφλημένον.

Οι ίδιοι (30)

Γεφύρι στα "Γούβια". Βιδιάκι Γορτυνίας. Έργο Λαγκαδινών (Φωτο: ΑΓΠ)

~ 6. Αγούστου 1821 κάνω ενθύμιση δι' όσα έξοδα κάνω μαζί με τους μαστόρους δια Τριπολιτζά.

Έν πρώτοις έδωσα των τριών μαστόρων το κάθε ενός δια χαρτζιλίκι τάλ. τρία ...............................................................................................................................9

Δια πρεβεζιό μας (προμήθειες, τρόφιμα) τάλ. 1

Δια ναύλο. τάλ..........................................................................................................2

Δια πέντε μουλάρια αγώι από Άστρος εις Τριπολιτζά, τάλ........................................5

Δια φαί εις την στράτα τάλ. .....................................................................................1

Έως το διάστημα ενού μηνός με έσφιξαν οι μαστόροι ότι θέλουν παράδες. Τους έδωκα έτερα τάλιρα δύο κάθε ενός τάλ. ..................................................................6

Δια προσφάι και μερικές φορές κρασί εις όλο το διάστημα της πολιορκίας, τάλιρα .......................................................................................................................3

Μετά το τέλος του ρεσάλτου όπου έκοψαν το ταίνι (τροφή) ημέρες είκοσι ετρώαμε από τη σακκούλα μου. Εξόδεψα τάλ. .....................................................................9

Φεύγοντας αυτοί και ελπίζοντας εγώ ότι θέλω απολάψει δια τις δουλεψές μας, τους έδωσα του κάθε ενός τάλιρα τέσσερα, τάλ. ....................................................12

Δια αγώι μου να κατέβω κάτω εις Άστρος, τάλ. ....................................................2

----

σούμα 50

Ελευθέριος Αρβανιτάκης

Ημείς οι υποκάτωθεν βεβαιωμένοι ελάβομεν τα άνωθεν τάλιρα, εννιά ο κάθε ένας ομοίως ως έξοδα μας από το Μαστρολευθέρη.

Μαστροτζώρτζης Ντεμουλιάνος βεβαιώνω

Μαστογιωργάκης Χρυσοσπάθης βεβαιώνω

Καπετάν Κωταντής Ροϊδίτης μαρτυρώ δια όνομα του Μαστρομανώλη μην ηξεύροντος να γράψη ως λέγει και κάνει το σημείον του σταυρού...+ (31)

Σπουδαίος ήταν επίσης ο ρόλος των λαγκαδινών μαστόρων στην ανοικοδόμηση της Ελλάδας, σύμφωνα με το πρόγραμμα του Καποδίστρια για την αναγέννηση της χώρας.

Παραλογγίτικο γεφύρι. Έργο των αδελφών Πουρνάρα. (Φώτο: ΑΓΠ)

Οι πέτρινες βρύσες που στολίζουν το κέντρο της μαστοριάς στην Πελοπόννησο, τα Λαγκάδια, όπως είναι η βρύση του Καλέα, η Γιαννέϊκη βρύση στη γειτονιά Γιαννέϊκα χτισμένη το 1822, η βρύση της Παναγιάς, η θολωτή βρύση (Τουρκόβρυση) στη Λεύκα, η βρύση του Αγιοστάθη, το Βρωμονέρι, η βρύση του Γούναρη κ.α, χτίστηκαν όλες από τους σπουδαίους λαγκαδινούς μαστόρους της πέτρας.

Επίσης πολλές άλλες βρύσες σε πολλά χωριά της Πελοποννήσου χτίστηκαν από λαγκαδινούς μαστόρους, όπως η βρύση Μητσούλα στο χωριό Ράδου, που οι μάστορες πληρώθηκαν όπως λέγεται με τα έσοδα από την πώληση του ασβέστη από καμίνι που είχαν φτιάξει και εκμεταλευόντουσαν οι ίδιοι οι κάτοικοι του χωριού και όπως ακόμα η Μαρμαρένια βρύση στο χωριό Κερασιά, που χτίστηκε το 1908 με μάρμαρο και με έξοδα των ξενιτεμένων Κερασιωτών της Αμερικής.
 Παραθέτουμε εδώ μια μαρτυρία του Βασίλη Παπαδογιάννη, απόγονου πρωτομάστορα από τα Λαγκάδια, που ενώ είχε ταξιδεύσει για δουλειά και εκτός Πελοποννήσου, δεν φρόντισε να αφήσει κάποιο στοιχείο πάνω σε κάποια πέτρα για την δράση του:

“Σας γράφω όπως μου ζητήσατε ο,τι γνωρίζω σχετικά με τον προπάππο μου Βασίλειο Κων. Μακροβουνίσιο, τα οποία έμαθα από τη μητέρα μου και σε συνδυασμό με αυτά που διάβασα στο βιβλίο του Χρ. Κωνσταντινόπουλου, δηλαδή πως έπαιρναν τα επίθετα τους εκείνη την εποχή. Η μητέρα μου έλεγε ότι ο παππούς ήταν περιζήτητος κτίστης (εργολάβος) που μεγάλωσε και έζησε στα Λαγκάδια.

Κάποτε τον ζήτησαν για δουλειά στη Χίο, απ' όπου γύρισε παντρεμένος με μια κοπέλα ονόματι Ισαβέλλα (προφανώς Καθολική) και γέννησαν 5 παιδιά, από τα οποία τα δύο πέθαναν (η Χαρίκλεια και ο Χρόνης) σε νεαρή ηλικία.

Συμπεραίνω λοιπόν ότι είχε καταγωγή από κάποιο χωριό των Μακροβουνίων, όπου πήρε το επίθετο Κωνσταντόπουλος (το παιδί του Κώστα) και ερχόμενος στα Λαγκάδια για να μαθητεύσει κτίστης του δίνουν το παρατσούκλι λόγω καταγωγής, Μακροβουνίσιος. Μεγαλώνοντας επανέφερε προφανώς το Κωνσταντόπουλος, διότι τα παιδιά του ήλθαν στην Αθήνα και έκαναν οικογένειες ως Κωνσταντόπουλοι. Η Ασπασία Β. Κωνσταντοπούλου έγινε δασκάλα και παντρεύτηκε τον Μιχ. Λαμψιάδη, η Μαρία Β. Κωνσταντοπούλου τον Αλεξ Δ. Σπηλιωτάκη, αξιωματικό χωροφυλακής (έχω αγωγή όπου αναφέρονται τα ονόματα λόγω διεκδίκησης περιουσίας από συγγένεια του εν λόγω με τον πολιτικό και Δήμαρχο Ιωάννη Αν. Κόνιαρη) και τέλος ο Κων. Β. Κωνσταντόπουλος, ο οποίος ειδικεύτηκε στην κατασκευή σαντουριών τα οποία ήταν περιζήτητα από τους μουσικούς της εποχής, όπως ο Αριστ. Μόσχος που έπαιζε μόνο με σαντούρι του Κωστάκη, όπως τον αναφέρει στο βιβλίο του ο σαντουρίστας Δημ. Κοφτερός.

Αυτά είναι όσα ξέρω για την καταγωγή του Βασ. Κ. Μακροβουνίσιου.

Σας επισυνάπτω ένα γενεαλογικό πίνακα που έχω φτιάξει.

Του Μπαμπαλή. Έργο Λαγκαδινών. (Φώτο: ΑΓΠ)

ΟΙΚΟΓ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤ.

ΠΡΟΓΟΝΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤ...................(από τα Μακροβούνια Γορτυνίας)

17..-18..

ΠΡΟΠΑΠΠΟΥΣ

ΒΑΣΙΛ. ΚΩΝΣΤ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ (έζησε στα Λαγκάδια).. ΙΣΑΒΕΛΛΑ

(ή Κοντοβουνίσιος)

ΠΑΠΠΟΥΣ-ΓΙΑΓΙΑ

ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΒΑΣ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ .............πέθανε νέα

18..-18..

ΑΣΠΑΣΙΑ .................................................................ΜΙΧ.ΛΑΜΨΙΑΔΗΣ

18..-19..

ΚΩΝΣΤΑΝΤ. .............................................................ΜΑΡΙΑ ΙΩΑΝ. ΜΑΚΡΗ

1815-1935                               1884-1959 (από τη Λάρισα)

ΜΑΡΙΑ ............................................ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ.Δ. ΣΠΗΛΙΩΤΑΚΗΣ

1875-1940                                   18..-1939 (άτεκνοι)

ΧΡΟΝΗΣ ................................................ πέθανε νέος

18..-18..

Η οικογένεια συνεχίζεται από τους Β. Και Γ.” (32)
    Στο χωριό Αλωνίσταινα της Αρκαδίας, οι πλακόστρωτοι δρόμοι, τα περισσότερα σπίτια, πολλά αρχοντικά (όπως του Δημητρακόπουλου του 19ου αιώνα), είναι έργα αγνώστων λαγκαδινών μαστόρων. Λαγκαδινοί πετράδες επίσης έχτισαν τον Άγιο Αθανάσιο στο χωριά Ατσίχολο, κοντά στο Λούσιο, που βρίσκεται δίπλα στα ερείπια της αρχαίας σπουδαίας πόλης της Γόρτυνας. Ακόμη, λαγκαδινοί έχτισαν και τα περισσότερα σπίτια του χωριού Καστόρι (πρώην Καστανιά) του δήμου Σπάρτης, στη Λακωνία.
   Για την κατασκευή μιας βρύσης από λαγκαδινό μάστορα και τους βοηθούς του, το έτος 1861 σε χωριό της Ολυμπίας, η αμοιβή ήταν "δεκαπέντε δραχμές και δια φάγνες επτά οκάδες ψωμί, μίαν οκά τυρί εκάστη μέρα και είκοσι οκάδες κρέας έως το τέλος του έργου". (33).
   Δεν ήταν όμως όλα καλά και ρόδινα κατά τη διαδικασία του χτισίματος ενός γεφυριού, ενός σπιτιού ή κάποιας άλλης κατασκευής. Πολλές φορές από διάφορες αιτίες (απροσεξίες, φυσικά φαινόμενα, κακοτεχνίες κλπ) οι κατασκευές καταστρέφονταν και τότε οι μάστοροι ήταν αναγκασμένοι να πληρώσουν τη ζημιά με ό,τι είχαν και δεν είχαν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γεφυριού της Αρκαδιάς στη Μεσσηνία, κατασκευή του 1874 από τη σπουδαία οικογένεια των Γαρδικαίων.
 

Χειρόγραφες σημειώσεις Μπάρμπα-Χρήστου Γαρδίκα

 Από πληροφορίες, που προέρχονται από από τις χειρόγραφες σημειώσεις του τελευταίου πρωτομάστορα της οικογένειας (του Μπάρμπα-Χρήστου Γαρδίκα), τις οποίες ο γιος του Πάνος δώρησε στα ΑΝΘΗ "ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ", πριν προλάβουν να το "κλειδώσουν" έπιασε δυνατή νεροποντή και το παρέσυρε. Τότε η οικογένεια πούλησε τα πάντα, ακόμα και τα χρυσαφικά των γυναικών τους για να αποζημειώσουν τους κατοίκους της περιοχής. (34)
  Μεταξύ των ετών 1874-1878 χτίστηκε από τους πρωτομάστορες Φώτη Κανελλόπουλο και Νικόλαο Αποστολόπουλο η κεντρική εκκλησία "Γενέθλια της Θεοτόκου" στο χωριό Πετράλωνα (Βερβίτσα) της Ηλείας, που εντυπωσιάζει με τον όγκο της και καλλιτεχνική της κατασκευή και το λίθινο καμπαναριό της. 
 

Γενέθλια της Θεοτόκου. (Φωτο: Δ. Βηλαρά).

 Ο χρόνος έναρξης κατασκευής της προκύπτει από το ύπ' αριθμ. 1596/6 Απριλίου 1874 εργολαβικό συμβόλαιο του τότε συμβολαιογράφου Ανδρίτσαινας Αντωνίου Π. Αντωνόπουλου και αφορά την ανοικοδόμηση, εντός τριών ή τεσσάρων το πολύ ετών, της εκκλησίας "Το Γενέθλιον της Παναγίας", στη θέση προϋπάρχοντος ομ'ωνυμου ναού. Από κάποιο σημείο, επίσης, του συμβολαίου μαθαίνουμε ότι οι ίδιοι μαστόροι είχαν ήδη αρχίσει να χτίζουν και τον ενοριακό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στη Ζαχάρω.(35)   
Οι λαγκαδινοί έχτιζαν μέχρι και την δεκαετία του '50, όπως φαίνεται και από την παρακάτω μαρτυρία: "...εκείνες τις μέρες ο Σειρήνης έφερε Λαγκαδινούς μαστόρους να χτίσει το σπίτι του, που είναι απέναντι στο σπίτι του Τζίνου. Οι μαστόροι είχανε φέρει μαζί τους καμιά δεκαριά γαϊδάρους, όλους γερούς και νταβραντισμένους, για να κουβαλάνε τα υλικά, πέτρες, άμμο, νερό, ασβέστη..." (36) 
"Τα αδέλφια Απόστολος και Νίκος Μπαριάμης έχτισαν το 1910 το ρολόϊ στα Λαγκάδια, δίπλα στον Ταξιάρχη με τα έξοδα του μηχανισμού του ρολογιού να καλύπτονται από τους λαγκαδινούς της Αμερικής. Πέσανε όμως έξω και χάσανε τότε δύο μουλάρια και κάποια χρήματα. Τα μουλάρια τότε ήταν μεγάλη περιουσία για τον πρωτομάστορα. Ο Νίκος Μπαριάμης ήταν παππούς μου, πατέρας της μάνας μου". (37) 
Δείγμα του πόσο πρόσεχαν τη δουλειά τους οι πρωτομάστορες είναι το παρακάτω, που έλεγε στον γιο του ο πρωτομάστορας Ρήγας Χουντής.

Ο Ρήγας Χουντής επί τω έργω.

"Που 'σουνα Αντώνη;
Κούμανι κι Αντρώνι.
Και τι έκανες Αντώνη;
Ένα αγκωνάρι κι ένα παραγκώνι".
Μια μέρα για δυο πελεκημένες πέτρες! (38) 
Επί πλέον, ο γιος του λέει ότι: "Κανένας από αυτούς τους ανθρώπους δεν ήθελε τα παιδιά τους να ακολουθήσουν τη δουλειά αυτή, γιατί οι ίδιοι είχαν ματώσει στη ζωή τους και δεν ήθελαν να πάθουν το ίδιο και αυτά. Έτσι και ο πατέρας μου, με τον τρόπο του, το έκανε και σε μένα. Εγώ όμως του την ...έφερα. Πρόλαβα πάρα πολλά απ' αυτόν, τα κράτησα και τα αξιοποίησα". (39)

 Ο Φώτης Γεωργίου Τσιότρας (Φωτάκος),

Φώτης Γεωργίου Τσιότρα (Φωτάκος)

γιος του Τσιοτρογιώργη, που ήταν μαστορόπουλο στον πατέρα του, δούλεψε στην περιοχή της Σκάλας Λακωνίας και ο οποίος έλεγε στην κόρη του " ...εμείς περνούσαμε από του φιδιού την τρύπα τα γεφύρια...και τώρα μούτζωτα..." (40).
   Δύο χαρακτηριστικές ιστορίες μαστόρων μας δίνει παρακάτω ο Γιάννης Χουντής, γιος του πρωτομάστορα Ρήγα Χουντή. (41)
"Ένα μπουλούκι από τα λαγκάδια φτιάχνει ένα σπίτι και έχει πέσει σ'ένα αφεντικό καχύποπτο. Όλη την ώρα το αφεντικό νομίζει ότι τους επιτηρεί για να μην κάνουν κάποια κακοτεχνία. Οι μαστόροι όμως έξυπνοι, δουλεμένοι, ψημένοι, συνθηματικά ο πρωτομάστορας λέει στα μαστορόπουλα, τα παιδιά που κουβαλούσαν τις πέτρες με τα γαϊδούρια, βρέστε μια χελώνα και φέρτε τη μαζί με τις πέτρες. Βάζουνε τα μαστορόπουλα μια χελώνα ανάμεσα στα μισογιομιστά γαϊδούρια, την πάνε και με τρόπο ο μάστορας τη βάζει μέσα στην τοιχοποιία. Συνεχίζεται η τοιχοποιία, τελειώνει το σπίτι, ήλθε το αφεντικό, μπράβο, τους λέει, και εσείς κάνατε καλή δουλειά αλλά και εγώ που σας επιτηρούσα είμαι σίγουρος για το αποτέλεσμα. Δεν έχει γίνει λάθος πουθενά. Του λέει τότε ο πρωτομάστορας, είσαι σίγουρος, του λέει, ότι μας επιτηρούσες και γι' αυτό κάναμε καλή δουλειά; Λέει, βεβαίως. Έλα δω, του λέει. Πάει στο σημείο που είχαν βάλει τη χελώνα μέσα στην τοιχοποιία, του λέει, πως την βλέπεις αυτήν την πέτρα; Κοιτάζει το αφεντικό, χελώνα μέσα. Του λέει ο πρωτομάστορας, βλέπεις ότι καθόλου δεν μας επιτηρούσες, ό,τι θέλαμε κάναμε! Αλλά, του λέει, εμείς κάναμε καλή δουλειά και έβγαλε τη χελώνα, έβαλε στη θέση της χελώνας πέτρες με λάσπη και όλα κανονικά. Η χελώνα θα σάπιζε βέβαια και θα δημιουργούσε πρόβλημα".
   "Ένα άλλο λαγκαδινό μπουλούκι δούλευε στη Μεσσηνία, δεν θυμάμαι τώρα το χωριό. Εκεί κάτω όμως, λείπανε για πολύ καιρό, πεθαίνει ο γερο-μάστορας, μεγάλος σε ηλικία, πατέρας. Πέθανε στη μαστοριά, στη Μεσσηνία. Λοιπόν, είχε μαζί του τα τρία παιδιά του αυτός, μαστόροι και αυτοί. Πολυτέλεια δεν υπήρχε τώρα να τον γυρίσουν στα λαγκάδια, τον κηδεύουν τον άνθρωπο εκεί κάτω, σε κάποιο χωριό.  Ήλθε η εποχή, γυρνάνε στα λαγκάδια, το λένε στη μάνα τους. Τέλος πάντων, μετά από καιρό φεύγουν για κάτω κει, τους λέει η μάνα τους να φέρουν τον πατέρα τους επάνω. Δεν τον φέρνουν την πρώτη φορά, δεν τον φέρνουν τη δεύτερη, κάποια στιγμή ξαναπάνε μετά από χρόνια, τους το ξαναλέει η μάνα τους, θα φέρετε τον πατέρα σας να κηδέψουμε τα κόκαλά του στο χωριό. Κάποια στιγμή γυρνώντας από το χωριό της Μεσσηνίας, θυμούνται στη Δημητσάνα ότι δεν φέρνουν τίποτα. Τι να κάνουμε τώρα λέει, θα μας πιάσει πάλι η μάνα την γκρίνια. Σκέφτεται ένας, δεν μπαίνουμε εκεί μέσα στο οστεοφυλάκιο στη Δημητσάνα να βουτήξουμε ένα κεφάλι, δυο κόκαλα να τα πάμε στη μάνα; Έ, μπαίνουν στο οστεοφυλάκιο, παίρνουν ένα κεφάλι, μερικά κόκαλα, τα βάζουν σ' ένα σακί, τα πάνε στη μάνα τους.  Η μάνα τους μαζεύει όλες τις μοιρολογίστρες των λαγκαδίων, γιατί ήταν κάποιες που ήταν πρώτες στο μοιρολόγι, τις μαζεύει την άλλη μέρα, βάζει τα κόκαλα κείνα κει στη σάλα, στο τραπέζι, μαζεύονται γύρω-γύρω οι μοιρολογίστρες και επί ώρες τον κλαίγανε. Κάποια στιγμή εκεί, λέει ο ένας αδελφός στον άλλον, τύχη πούχες κερατά Δημητσανίτη να σε κλάψουνε δυο φορές!"

Άγιος Βασίλειος 1908 και 2017

 

 

To 1839 o σπουδαίος λαγκαδινός πρωτομάστορας Αναγνώστης Λαδόπουλος, που είχε χτίσει το 1842 όπως αναφέρθηκε και τον ναό της Παναγίας  Γαρζενίκου, έχτισε και τον Άγιο Βασίλειο στο νησί του παραλίου Άστρους το 1839. (42)

 

Μια μαρτυρία του ντόπιου από τη Δίβρη, γιατρού και προέδρου του Πνευματικού Κέντρου Δίβρης, Σωτήρη Σωτηρόπουλου μας λέει, για την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στη συνοικία Γκρουστάδες της Δίβρης, ότι:  «..το 1831 οι κάτοικοι της Δίβρης χτίζουν τον ναό των Αγίων Αναργύρων Γκρουστάδων. Πρωτομάστορας αναφέρεται ο “μαστροσπύρος”, σύμφωνα με την ανάγλυφη κτητορική επιγραφή στα ΝΑ του ναού.

Η κτητορική επιγραφή. "μαστροσπυρος"
 

Πιθανότατα οι χτίστες ήταν οι ξακουστοί Ηπειρώτες μαστόροι.

Το καμπαναριό, όπως φαίνεται από την σκαλισμένη στην πέτρα χρονολογία, χτίστηκε σε μεταγενέστερο χρόνο, το 1846. 

 

Το καμπαναριό με την χρονολογία 1846

  

Αποτελείται από πέντε επίπεδα συνολικού ύψους 15 μέτρων (δύο στη βάση και 3 με τετραπλές καμάρες για την τοποθέτηση των 3 καμπάνων και της οροφής) και 3.500 περίπου άριστα πελεκημένες πέτρες. 

Το απότομο μονοπάτι μεταφοράς της πέτρας.

 

Για την κατασκευή του ανοίχτηκε λατομείο (νταμάρι) στην κορυφή του βουνού “Λοζίσσος-Άγιος Κωνσταντίνος” (πρόκειται για την Αρχαία Φολόη, κατά τον περιηγητή Χρ. Κορύλλο και άλλους) σε υψόμετρο 1600 μ. στη θέση “Κηπομάντρια”, όπου ακόμα διακρίνονται τα ίχνη του. Το πελέκημα γινόταν επιτόπου  και οι πέτρες μεταφέρονταν από τα μαστορόπουλα με μουλάρια και γαιδούρια στους Γκρουστάδες, στον τόπο του έργου και σε μια απόσταση 3 χιλιομέτρων, στο υψόμετρο των 900 μ.»

                                                 Το καμπαναριό το Καλοκαίρι.

Κατά τον Σωτ. Σωτηρόπουλο σε σχέση με το κόστος κατασκευής του καμπαναριού «...κάνουμε τους εξής απλούς υπολογισμούς. Η κάθε μια πέτρα (γκωνάρι) για να ψηλοπελεκηθεί χρειάζεται 6 ώρες, άρα 12ωρο –που δούλευαν τότε, ήλιο με ήλιο- έβγαζαν κατά μέσο όρο 2 πέτρες την ημέρα. 

 

Το καμπαναριό με χιόνι.

 

Επομένως μόνο για το επιτόπου πελέκημα στο νταμάρι χρειάστηκαν 1700 περίπου μαστορικά μεροκάματα, βάλε τα αγώγια για τη μεταφορά με τα μουλάρια και τα γαιδούρια στον λίαν δύσβατο και επικίνδυνο ανηφορικό μονοπάτι με κλίση 40% που μετέφεραν κατά μέσο όρο 4 γκωνάρια τη φορά.

                       Το κουβάλημα της πέτρας. (43)

Βάλε χτίσματα, άλλα υλικά, κλπ. Φτάνουμε σε ένα αστρονομικό ποσό για την εποχή εκείνη.

Η όλη λίθινη κατασκευή είναι δεμένη με σίδερα που εντυπωσιάζουν.

Πιθανότατα ο ναός να είναι έργο των ξακουστών Ηπειρωτών μαστόρων το 1831 και το καμπαναριό μεταγενέστερη κατασκευή των φημισμένων Λαγκαδινών μαστόρων της πέτρας το 1846».(44)

Τελευταία έλαβα ένα σημαντικό και συγκινητικό μήνυμα που μου ζητούσε να προσπαθήσω να βρω κάποια σχέση της οικογένειάς του με τους Λαγκαδινούς μαστόρους λέγοντας ότι "είμαι ο Μιλτιάδης Παϊκόπουλος. Ελληνοαυστραλός δεύτερης γενιάς και έχω καταγωγή από τους βόρειους δήμους του Ταϋγέτου στη Λακωνία, από το χωριό Αγόριανη. Λέγεται στην οικογένειά μου ότι η οικογένεια Παϊκόπουλος ήρθε στην Αγόριανη από τα Λαγκάδια Γορτυνίας ή από τη Μάνη και είχαν το όνομα Πακάϊ. Στην οικογένειά μου λένε ότι τα αδέλφια ήταν πρωτομάστορες και χτίστες". (45)

 

Βιβλιογραφία-σημειώσεις

(1).Ηλίας Γιαννικόπουλος. Περί Πετρογέφυρων. Μαστόροι και Γεφύρια. Γ' Επιστημονική Συνάντηση ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ. Αθήνα 25/11/2006

2. Ηχώ των Λαγκαδίων 1/12/1960
3. Ομοίως 17/12/1973
4. Φοίβος Ανωγειανάκης. “Το γενεαλογικό δέντρο ενός λαϊκού μουσικού” Λαογραφία. ΚΕ' σελ. 93 1974
5. Ασημάκης Μήκος. “Πουρναριά (Ποδογορά) Γορτυνίας” σελ. 54 1974
6. Αθ. Φ. Παπαγιάννης. “Μαντινειακά μοναστήρια” σελ. 276-278. Αθήνα 1977
7. Χρ. Γ. Κωνστντινόπουλος. “Οι Παραδοσιακοί Χτίστες της Πελοποννήσου” Εκδ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ. Σελ. 27. Αθήνα 1983
8. Ομοίως σελ. 154,155
9. Αδαμάντιος Ι. Καράμπελας. “Η Λάστα και τα χωριά της” σελ. 30-31, Αθήνα 1957
10. Ομοίως σελ. 26 και 106
11. Ομοίως σελ. 106
12. Ομοίως σελ. 26
13. Ομοίως σελ. 27
14. Ομοίως σελ. 27 και 106
15. Ομοίως σελ. 27
16. Π. Παπαζαφειρόπουλος. “Μεθυδριάς”, σελ. 55,57. Αθήνα 1883
17. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”. Εκδ. οίκ. ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ. 106. Αθήνα 1983
18. Ομοίως σελ. 27
19. Χρ. Ροδόπουλος. “Η περιοχή της Κλειβωκάς και το μοναστήρι της”, σελ. 59. Αθήνα 1968
20. Παναγιώτης Ανδριόπουλος. “Οικιστικά στοιχεία και χριστιανικά μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Ελίσας”, σελ. 179,181. Αθήνα 1982
21. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”. Εκδ. οίκ. ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ 27. Αθήνα 1983
22. Π.Δ. Παπαδημητρακόπουλος. “Δάφνη Καλαβρύτων”, σελ. 110-114, Θεσσαλονίκη 1977
23. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”. Εκδοτ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ. 184, 193, 194. Αθήνα 1983
24. Ν.Κ Μουτσόπουλος.”Η αρχιτεκτονική των εκκλησιών και των μοναστηριών της Γορτυνίας”, σελ. 98
25. Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος. “Οι ναοί της Δημητσάνας”, σελ. 57. Αθήνα 1954
26. Σπ. Κωστόπουλος. “Άλωσις της Τριπολιτσάς” εφημ. Αρκαδία φ. 1 1/9/1970
27. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. Όπως παραπάνω, σελ. 45,46
28. Φωτάκος. Απομνημονεύματα. Τομ. Α', σελ. 143
29. Χρ. Γ.Κωνσταντινόπουλος. Όπως παραπάνω, σελ. 145
30. Ομοίως, σελ 146
31. Ομοίως, σελ.144
32. Επιστολή του Βασίλ. Παπαδογιάννη στον γράφοντα.
    33. Πληροφορίες από τον Λαγκαδινό Γιάννη Τσιαούση, επίκουρο καθηγητή στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου Κρήτης.
    34. F/B "ΑΝΘΗ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ". 
    35. Πετράλωνα (Βερβίτσα) Ολυμπίας. Ιστορική και Λαογραφική Έρευνα. Δημήτρης Κ. Βηλαράς. Αθήνα 1998. Σελ. 54-55. 
    36. Αναμνήσεις από τη ζωή του χωριού μου (Γλανιτσιά Γορτυνίας). Θεόδωρος Α. Γιαννόπουλος. Εκδόσεις Ν.Δ. Νίκας Α.Ε. Αθήνα 1987. Σελ. 32.
    37. Μαρτυρία στον γράφοντα στις 16/03/2017 του λαγκαδινού Φώτη Μποζίκα. 
    38. Μαρτυρία του Γιάννη Χουντή, γιου του πρωτομάστορα Ρήγα Χουντή από το Φούσκαρη. 
    39. Ομοίως ο.π. 
    40. Μαρτυρία στον γράφοντα της κόρης του Φωτάκου, Ελένης Τσιότρα. Επίσης ευγενική προσφορά η φωτογραφία του πατέρα της.
    41. Μαρτυρία στον γράφοντα του Γιάννη Χουντή, γιου του πρωτομάστορα Ρήγα Χουντή από του Φούσκαρη. 
    42. Πηγή: www.astrosparalio.gr
    43.  Η φώτο με τη μεταφορά της πέτρας με το γαιδουράκι είναι από το διαδίκτυο.
    44.  Οι φωτογραφίες, το κείμενο και το σχεδιάγραμμα του μονοπατιού, από το νταμάρι στον τόπο του ναού, είναι του Σωτ. Σωτηρόπουλου.
    45. Έγγραφη μαρτυρία στις 5/5/2023.