4. Μαστόροι Κυνουρίας

Λαϊκούς χτίστες-μαστόρους συναντάμε στην Κυνουρία και την Τσακωνιά από τις αρχές του 18ου αιώνα.

Οι τσάκωνες μαστόροι (από τα χωριά της Τσακωνιάς Λεωνίδιο, Πραστός, Άγιος Ανδρέας, Καστάνιτσα, Σίταινα, Τυρός, Σαπουνακαίϊκα, Πέρα Μέλανα, Πραγματευτής και Βασκίνα) δεν είχαν συνθηματική γλώσσα, αφού χρησιμοποιούσαν τα τσακώνικα που δεν γινόταν κατανοητή από τους άλλους και έτσι δεν είχαν ανάγκη χρήσης άλλης συνθηματικής γλώσσας.

Ήταν όμως οργανωμένοι και αυτοί σε μπουλούκια, όπως οι λαγκαδινοί και οι Κλουκινοχωρίτες μαστόροι.

“Η Τσακωνιά με την άλλη ορεινή Κυνουρία, έχει ένα δικό της ξεχωριστό οικοδομικό εργαστήριο με πολλές επιδράσεις στη δουλειά του. Απλώνει τη δράση του και προς τις άλλες πλευρές του Πάρνωνα, δηλ. Δυτικά προς τη Λακωνία και νότια στην επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς. Εκεί υπάρχει η μνήμη, ότι οι Τσακώνοι μαστόροι, όπως τους λένε, χτίζανε στα παλιότερα χρόνια πολύ πριν παρουσιαστούν οι Λαγκαδινοί χτιστάδες” (1)

Καστάνιτσα

Τα σπίτια της Καστάνιτσας είναι σχεδόν στο σύνολό τους πετρόχτιστα, από σχιστόλιθο του Μαλεβού (Πάρνωνας) και επίσης το χωριό αυτό της Τσακωνιάς ήταν γνωστό για την πλούσια παραγωγή του σε ασβέστη.

Σπουδαίοι μαστόροι της περιοχής ήταν ο “μαίστωρ Κώστας του Γκιώνη”, που το 1734 “κατέστρωσε το έδαφος της αγίας μονής του Αγίου Νικολάου Καρυάς”, ο Κωστάκης Καρτζιώτης, ο Στάθης του Χρόνη και η οικογένεια Τζιωανέοι ή Τζοβαναίοι από τον Κοσμά (2) που επί 100 τουλάχιστον χρόνια (1725-1825) “ελιθοτόμει την εν Μύλω μυλικήν λιθοτομίαν”, κατασκεύαζε δηλαδή μυλόπετρες. (3)

Σπουδαίος πρωτομάστορας ήταν ο Δανεσής (ή Λέο Τανεσή), που έχτισε το 1722 ή 1723 τον πύργο του Γ. Σαραντάρη στον Πραστό (παλιά και ιστορική πρωτεύουσα της Τσακωνιάς, χτισμένη σε υψόμετρο 750 μέτρων που έχει χαρακτηρισθεί παραδοσιακός οικισμός), όπως φαίνεται από εντοιχισμένη επιγραφή, καθώς επίσης και το 1722 αυτόν της οικογένειας Μερίκα στο ίδιο χωριό(4). Επίσης στον Πραστό ντόπιοι μάστοροι έχτισαν τη βρύση Καμάρι, τη βρύση στην εκκλησία των Ταξιαρχών, την Πάνω βρύση, την βρύση της Παναγιάς χτισμένη επί τουρκοκρατίας και την κρήνη του Μερίκα με την επιγραφή
"Η ΚΡΗΝΗ ΔΙΑΥΓΕΣ ΡΟΥΝ ΦΕΡΟΥΣΑ
ΑΦΘΟΝΟΝ ΥΔΩΡ ΠΟΣΙΜΟΝ
ΕΙΣ ΠΟΛΙΝ ΠΡΑΣΕΩΝ ΗΓΑΚΕΝ
ΕΙΣ ΧΡΗΜΑΣΙΝ ΕΙ ΟΡΟΥΣ ΜΑΛΑΙΒΟΙΟ
ΜΝΗΜΗΣ ΕΝΕΚΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Γ. ΜΕΡΙΚΑ
ΕΝ ΕΤΕΙ 1740 ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΝ" 

Η παράδοση λέει ότι “της Κυράς το γεφύρι το 'χτισαν οι Τσακώνοι” (5), που τον περισσότερο χρόνο είναι σκεπασμένο από τα νερά της τεχνιτής λίμνης του Λάδωνα στην περιοχή των χωριών Μουριά, Πουρναριά και Δάφνη.

Γεφύρι της "Κυράς" σε περίοδο ξηρασίας

Το γεφύρι της  "Κυράς" βυθισμένο

Σπουδαίες κατασκευές είναι επίσης οι πύργοι των Καλημέρη, Καραμάνου (χτίστηκε το 1788) και Γούνελου όπως επίσης και η εκκλησία των Ταξιαρχών (18ου αιώνα) στον Πραστό και αυτή του Αγίου Δημητρίου (17ου αιώνα), η Παναγιά Ζάγγολη στη Σίταινα, ο πύργος του Τσικαλιώτη στο Λεωνίδιο (χτίστηκε επί τουρκοκρατίας), ο πύργος του Αγά (ή Τρικαλιώτη, που χτίστηκε τον 18ο αιώνα) και η θολωτή βρύση κοντά στην πλατεία με εντοιχισμένη επιγραφή του 1769 στον Άγιο Πέτρο, τρανά δείγματα της μαστοριάς των Τσακώνων μαστόρων.

Πραστός

Ο Πραστός, με τα πετρόχτιστα σπίτια, τις τοξωτές εξώπορτες, τις διακοσμητικές θυρίδες, τις χτιστές σκάλες με τα ψηλά τόξα, τις θολωτές βρύσες, έργα στην πλειοψηφία τους των ντόπιων μαστόρων της πέτρας, αποτελεί τρανό δείγμα της ντόπιας αρχιτεκτονικής.

Πύργος Τσικαλώτη στο Λεωνίδιο

Γνωστοί στην Κυνουρία για την τέχνη τους ήταν οι χτίστες του Κοσμά, χωριό που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1200 μέτρων, με μεγάλη παράδοση στη χρήση της πέτρας και τις πέτρινες γενικά κατασκευές. Γνωστή είναι η βρύση στο χωριό τους, χτισμένη το 1877 από τους ντόπιους Κοσμίτες. Οι πρώτες κατασκευές έγιναν από λαγκαδινούς μαστόρους, την τέχνη από τους οποίους πήραν οι Κοσμίτες και άφησαν σπουδαία δείγματα της αξιοσύνης τους, πολλά από τα οποία θαυμάζουμε σήμερα στην Τσακωνιά και την Κυνουρία γενικότερα.

Κοσμάς

 Οι Κοσμίτες μαστόροι κυρίως ειδικεύτηκαν στην τέχνη του λιθοτόμου και του λαγουμιτζή. 
 

Στην περιοχή του Κοσμά κατά την αρχαιότητα υπήρχε η πόλη Σελινούς, ενώ στο λόφο του προφήτη Ηλία υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Απόλλωνα. Πρώτη αναφορά για τον Κοσμά έχουμε το 1592, με το όνομα Άγιος Κοσμάς, σε γράμμα του μητροπολίτη Μονεμβασίας Γεννάδιου. Κατά την Ενετοκρατία (1687-1715), αναφέρεται στις δύο απογραφές του Μοριά (1700 και 1704). η συμβολή των Κασμιτών στην επανάσταση του '21 ήταν σημαντικότατη, όπως και στην αντίσταση κατά την Γερμανοιταλική κατοχή, όπου και κάηκε (30/1/44) σχεδόν ολοκληρωτικά. Χτίστηκε όμως αμέσως από τους ίδιους αλλά και τη βοήθεια των σπουδαίων δασκάλων τους, των φημισμένων Λαγκαδινών μαστόρων. Θαυμάσια κατασκευή των μαστόρων του χωριού είναι η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, χτισμένη το 1884 (κατ' άλλους το 1886) και με τη χρήση πεντελικού μαρμάρου δουλεμένου στο χέρι.

Χαρακτηριστικό της αξιοσύνης τους στην μαστορική τέχνη είναι το “ όπως προκύπτει από υπηρεσιακή αναφορά της 29ης Αυγούστου (ν. ημ.), οι 66 κάτοικοι από τον Κοσμά απασχολούνταν στα οχυρωματικά έργα στην Κόρινθο. Ο αριθμός αυτός είναι αρκετά μεγάλος, αν αναλογιστούμε ότι στην απογραφή του 1700 απογράφηκαν 170 οικογένειες και συνολικά 660 κάτοικοι, οι οποίοι πριν από την επανάσταση του '21 ήταν ξακουστοί κτενάδες. Η μνεία αυτή, ωστόσο, δεν διευκρινίζει αν απασχολούνταν ως κτίστες ή χανδακοποιοί, μιας και τα χωριά του Πάρνωνα ήταν γνωστά για την επαγγελματική τους κλήση στη διάνοιξη χανδακιών”. (6)

Οι πιο γνωστοί μαστόροι της περιοχής προέρχονταν από τα Καστριτοχώρια (7) αφού “Από τα χωριά του Καστριού βγαίναν καλοί πελεκάνοι και μαρμαράδες” (8), που η δράση τους έφτανε μέχρι τα χωριά Βούρβουρα, Καστάνιτσα, Πλατανάκι και Γεράκι.

Καστρί

Από την Κυνουρία ήταν και ο “τέκτων Φαρμασώνης εκ Τανίας”, που το 1885 έχτισε την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, στο Βρονταμά της Λακωνίας. (9).
  Οι μαστόροι της Κυνουρίας έχτισαν και  πλήθος από βρύσες στην ευρύτερη περιοχή του Πάρνωνα. Σαν τέτοιες αναφέρονται  στον Άγιο Πέτρο η βρύση του Κεραστά που ανακαινίστηκε το 1769, η βρύση του Κατσή, η βρύση της Βλάχας, του Τρικαλίτη, του Καράμπελα ανακαινισμένη το 1746 από τον "κυρ Δημήτρη τον Κοντό" όπως λέει επιγραφή πάνω της, η βρύση του Καπελετζή, αυτή στο ξωκκλήσι του Αγιώργη που χτίστηκε "δαπάνη οικογενείας Ι.Γ. Λυμπέρη το 1928", επιπλέον η βρύση της Περδικόβρυσης χτισμένη το 1877 σύμφωνα με επιγραφή πάνω σε μια πέτρα της, η κρήνη της μονής Λουκούς το 1832 σύμφωνα με εντειχισμένη επιγραφή και η βρύση του Βαρίκα στο χωριό Χάραδρο από Καστρίτες μαστόρους. Στον Πλάτανο η Μεγάλη βρύση χτισμένη "δια δαπάναις της κοινότητας το έτος 1910" και η Πίσω βρύση χτισμένη επί τουρκοκρατίας. Στην Καστάνιτσα η κρήνη στη μονή Κοντολινάς χτισμένη το 1628, η βρύση Κερασίτσας, η βρύση Κανόλοι χτισμένη το 1854, η Δαμιανός και η βρύση Πηγαδάκι. Ακόμη την ομώνυμη βρύση στο Κορακοβούνι το 1886,που ανακαινίστηκε το 1937, την Μαρμαρόβρυση στο ίδιο χωριό χτισμένη όπως αναφέρει σχετική επιγραφή "εις μνήμην του εν έτει 1878 αποβιώσαντος Παναγιώτου Ν. Λύρα αι θυγατέρες αυτού εν Βρασιαίς 27 Απριλίου 1879, Σταματούλα Θεόφιλου, Φαίδρα Λεβέντη, Μαριγώ Οικονομοπούλου", την κρήνη της Ενδύσσενας επί τουρκοκρατίας στον Άγιο Ανδρέα. 
Επιπλέον στον Τυρό τη βρύση του Πολίτη, της Συκιάς και τη βρύση του Αδά, στο χωριό Πέρα Μέλανα την ομώνυμη βρύση το 1889, τη βρύση στο Παλαιοχώρι το 1935 με εμβάσματα των Παλαιοχωριτών της Αμερικής και που μάστορες ήταν οι Ιωάννης και Παναγιώτης Οικονόμου και πελεκάνος ο Καστρίτης Γεώργιος Κονταλώνης, την κρήνη της μονής Ταξιάρχη Μουράς επί τουρκοκρατίας, τη βρύση στο Πλατανάκι το 1889 με έξοδα του Ιωάννη Κολοκούρη και τη βρύση στα Ραγέϊκα του Νεοχωρίου (Βλησιδιά) το 1907 με έξοδα των αδελφών Α. Κώτσια.

Βιβλιογραφία-σημειώσεις

1. Αργύρης Πετρονώτης. “Αρμολόϊ” τεύχος 10. σελ. 58,59. 1980
2. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”, εκδ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ σελ. 38. Αθήνα 1983
3. Θάνος Βαγενάς. “Οι περίφημοι Κοσμίτες λιθοτόμοι και λαγουμιτζήδες”. Χρονικά του Κοσμά Κυνουρίας, σελ. 244, 245
4. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, όπως παραπάνω, σελ. 38
5. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Το χωριό μου Γλανιτσιά- Μυγδαλιά (Αρκαδίας), σελ. 79
6. Βασίλης Σιακωτός. “Έργα γεφυροποιίας, υδραγωγεία, οικοδομικά συνεργεία και συντεχνίες οικοδόμων στη Βενετοκρατούμενη Πελοπόννησο (1687-1715). Η επισκευή της Γέφυρας της Μονεμβασιάς στα 1700”. “Περί Πετρογέφυρων – Μαστόροι και γεφύρια”. Γ' Επιστημονική Συνάντηση ΚΕΜΕΠΕΓ. Αθήνα 2009 σελ. 32
7. Πρόκειται για τα χωριά, της ευρύτερης περιοχής του χωριού Καστρί (950 μέτρα υψόμετρο), Καστρί, Περδικόβρυση, Μεσοράχη, Νέα χώρα, Ωριά, Έλατος και Καράτουλας, μαζί με κάποιους άλλους συνοικισμούς τους.
8. Αργύρης Πετρονώτης, όπως παραπάνω, σελ. 59
9. Μανώλης Δρεπανιάς. “Βρονταμάς Λακωνίας”. Αθήνα 1981, σελ. 103