Τούρκικα γεφύρια της Ανατολίας την εποχή των Οσμανλήδων

Μια πολύτιμη συμβολή στη βιβλιογραφία της γεφυροποιίας

Είναι αλήθεια πως η αναγνώριση της αρχιτεκτονικής και γενικότερα της καλλιτεχνικής αξίας των πέτρινων γεφυριών άργησε να έρθει. Μόλις μετά τον πόλεμο, παρεμπιπτόντως και μέσα από εργασίες που αφορούσαν κάποιο άλλο αντικείμενο, κάποιες δειλές αναφορές έκαναν νύξη και γι' αυτές τις κατασκευές.

Το εξώφυλλο με το γεφύρι του Χαμπουρνάν 

Ιδιαίτερα εδώ στα Βαλκάνια και παρότι ο χώρος είναι γεμάτος με τέτοια κτίσματα, επικράτησε απόλυτη σιωπή, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τα ίδια τα γεφύρια.

Τα τελευταία όμως είκοσι χρόνια – επιτέλους – το ενδιαφέρον των ερευνητών στράφηκε και στα γεφύρια. Μάλιστα, κάποιοι από τους ερευνητές αυτούς ειδικεύτηκαν αποκλειστικά στη μελέτη αυτών των κατασκευών, συμβάλλοντας έτσι στην ευαισθητοποίηση κατ' αρχάς των κρατικών υπηρεσιών, οι οποίες κινήθηκαν για την προστασία τους και στη συνέχεια του ίδιου του κοινού πολίτη.

Χάρτης περιοχής Ντιγιαρμπακίρ της Ανατολ. Τουρκίας

Ο Μ. Γκόϊκοβιτς (M. Gojkovic), στα μέρη της πάλαι ποτέ ενοποιημένης Γιουγκοσλαβίας, άλλοτε μόνος και άλλοτε από κοινού με άλλους μελετητές, κατέγραψε και μελέτησε πέτρινα γεφύρια της Σερβίας, της Κροατίας, της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης και του Μαυροβουνίου.

Ο Ιβάν Μπαλκάνσκι (Ivan Balkanski) δραστηριοποιήθηκε στη Βουλγαρία και κυρίως στις βόρειες περιοχές της Ροδόπης.

Από παλιά, ο Αλβανός Βάλτερ Στίλα (Valter Shtylla), αλλά ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια,δημοσίευσε ολοκληρωμένες εργασίες για τα γεφύρια και τους δρόμους της γειτονικής χώρας.

Γεφύρι Μαλαμπαντί - Malabadi koprusu

Στην Ελλάδα, από την δεκαετία του '80 και μετά, άρχισαν να κυκλοφορούν βιβλία που πραγματεύονταν αποκλειστικά τα πέτρινα γεφύρια της πατρίδας μας. Οι συγγραφείς τους βρίσκονται σήμερα ανάμεσά μας και συμμετέχουν με ανακοινώσεις στην ημερίδα μας.

Προσωπικά, θέλω να σταθώ ιδιαίτερα στην περίπτωση της Τουρκίας. Αφορμή, η κυκλοφορία – όχι και τόσο πρόσφατα – ενός βιβλίου που νομίζω ότι ανατρέπει κάποια στερεότυπα (θα τολμούσα να πω κάποιους μύθους) για την αρχιτεκτονική των ντόπιων πέτρινων γεφυριών της βαλκανικής.

Γεφύρι Ντιτσλέ - Dicle koprusu

Θεωρώ ότι η μορφή των γεφυριών αυτών, με το ανεβοκατέβασμα του καλντεριμιού τους, το στενό διάδρομο διάβασης κλπ, δεν πρέπει να συγχέεται με την εκδοχή της ρωμαϊκής επιστημονικής κατασκευής των γεφυριών και ούτε θα πρέπει να εκλαμβάνεται σαν μια τοπική, λαϊκή εκδοχή αυτών. Άλλωστε, τα ρωμαϊκά πέτρινα γεφύρια μόνο μ' αυτά τα χαρακτηριστικά που είχαν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν το σκοπό κατασκευής τους (πέρασμα βαριών αρμάτων, λεγεώνων κλπ, για εξυπηρέτηση του ρωμαϊκού imperium).

Καρά kopru (Μαυρογέφυρο)

Το βιβλίο αποδεικνύει ότι έχουμε να κάνουμε μ' έναν άλλο ρυθμό, θα αποτολμούσα να τον ονομάσω “Βαλκανικό”, με επί μέρους αναπόφευκτες τοπικές παραλλαγές βεβαίως.

Τις αρχές, λοιπόν, τούτου του ρυθμού θεωρώ ότι παραθέτει το συγκεκριμένο βιβλίο κι εκεί βρίσκεται η αξία του, πέρα βεβαίως από τα πολύ εντυπωσιακά γεφύρια που μας παρουσιάζει, γεφύρια ενός δύσκολα προσεγγίσιμου χώρου, μιας μακρινής και σχετικά άγνωστης σε μας περιοχής.

Γεφύρι Ντουνάισι - Dunaysir koprusu

Το βιβλίο έγραψε κι δημοσίευσε στην Άγκυρα το 1978 ο Τούρκος καθηγητής Φουγκέν Ιλτέρ (Fugen Ilter) και έχει τίτλο “Οσμανλιλαρά Καντάρ Ανατολού Τούρκ Κιοπρουλερί” που μεταφράζεται “Τούρκικα γεφύρια της Ανατολίας της εποχής των Οσμανλήδων”. Μέσα από τις 306 σελίδες του ο συγγραφείς μας παραδίδει, κυριολεκτικά, έναν αρχιτεκτονικό θησαυρό της περιοχής. Όλα τα γεφύρια είναι της εποχής των Οσμανλήδων, δηλαδή της μετά τους Σελτζούκους Τούρκους εποχής, που ξεκινά τον 13ο αιώνα.

Γεφύρι Τζιζρέ - Ceziret koprusu

Το βιβλίο είναι δομημένο σε τρία μέρη. Στο πρώτο έχουμε τα απαραίτητα εκείνα στοιχεία – ιστορικά και γεωγραφικά – για να κατανοήσουμε την ανάγκη και τους λόγους κατασκευής των γεφυριών. Στο δεύτερο, το βασικό και μεγαλύτερο μέρος της μελέτης, παρουσιάζονται αναλυτικά 46 γεφύρια, ενώ στο τρίτο ακολουθούν τεχνικές αναλύσεις των επί μέρους στοιχείων των κτισμάτων, θεώρηση της διακόσμησής τους, αναφορά στους μαστόρους, κατασκευαστές κλπ. Η εργασία κλείνει με λίστα όρων, πλούσια βιβλιογραφία, χρονολογικό πίνακα κατασκευής των γεφυριών και με έναν χρησιμότατο και κατατοπιστικό χάρτη των θέσεών τους.

Χάρτης περιοχής Αττάλειας και Μερσίνας

Στο δεύτερο και κύριο, όπως είπαμε, μέρος όπου παρουσιάζονται τα 46 γεφύρια, υπάρχει για το καθένα το ιστορικό του, σχέδια και πολλές φωτογραφίες. Συνολικά δημοσιεύονται 186 ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες. Να πούμε εδώ, ότι η γνώση του κάθε γεφυριού είναι σφαιρική και πλήρης.

Γεφύρι παζαριού - Pazarsuyu koprusu

Κλείνοντας, θα πρέπει να επισημάνουμε τον μεγάλο αριθμό επιγραφών, με αραβική γραφή, που είναι εντοιχισμένος στα εξεταζόμενα γεφύρια. Πρόκειται για ένα στοιχείο που εντυπωσιάζει. Σε μάρμαρο σκαλισμένες σχεδόν όλες, συνθέτουν μικρά αυτοτελή έργα τέχνης και φυσικά παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες, με κυριότερη την χρονολογία κατασκευής του κάθε γεφυριού.

Θα επιχειρήσουμε τώρα, με τη βοήθεια μερικών φωτογραφιών του βιβλίου, ένα ταξίδι στην Τουρκία, για να γνωρίσουμε τα σημαντικότερα πέτρινα γεφύρια της Οσμανλίδικης περιόδου.

Γεφύρι Μπικακσί - Bickici koprusu  

Ξεκινάμε από το Ντιαρμπεκίρ στην Ανατολική Τουρκία, τόπο συγκέντρωσης πολλών γεφυριών.

Στα ανατολικά της πόλης, κοντά στο Σιλβάν, συναντάμε το μεγάλο γεφύρι του Μαλαμπαντί, πάνω στο ποτάμι Μποτάν, παραπόταμο του Τίγρη. Είναι χτισμένο το 1147 κι έχει ένα μεγάλο τόξο και αρκετά μικρά βοηθητικά.

Εδώ εμφανίζεται η μεγάλη οξυκόρυφη καμάρα του ίδιου γεφυριού, με άνοιγμα 8,60 μέτρων. Στον Ελλαδικό χώρο απαντώνται τέτοια γεφύρια, όπως της Τσίπιανης στην Ήπειρο και του Καμπέραγα στο χωριό Μηλιωτάδες Ζαγορίου.

Γεφύρι Γκράβκα - Gravga koprusu

Στο Ντιαρμπεκίρ, στο άκρο της πόλης, υπάρχει επίσης το μεγάλο γεφύρι Ντιτσλέ, του Τίγρη δηλαδή, πάνω στον ομώνυμο ποταμό. Έχει 10 τόξα και είναι χτισμένο το 1067.

Κοντά στο προηγούμενο γεφύρι, πάντα στο Ντιαρμπεκίρ, υπάρχει και το Καρά Κιοπρού, το Μαυρογέφυρο δηλαδή. Με 5 τόξα, χτισμένο τον 12ο αιώνα.

Λίγο νοτιότερα, στο Γκιζιλτεπέ, βρίσκουμε το γεφύρι Ντουνάισι, επίσης πεντάτοξο, κατασκευασμένο τον13ο αιώνα σε παραπόταμο του Φιράτ, του Ευφράτη δηλαδή.

Γεφύρι Γκιορμελί - Giormeli koprusu

Κοντά στα σύνορα με τη Συρία και το Ιράκ, στην πόλη Τζιζρέ, στον Τίγρη ποταμό, σώζονται τα υπολείμματα ενός μεγάλου εξάτοξου γεφυριού, που είχε κατασκευαστεί το 1164. Διακρίνονται ακόμη και σήμερα τμήματα ανάγλυφων παραστάσεων με τους θεούς του Ολύμπου, τον Δία, τον Ποσειδώνα, την Αθηνά, τον Ερμή κλπ. Εδώ βεβαίως κάποιοι συνειρμοί είναι αναπόφευκτοι. 

Γεφύρι Αλά - Ala kopru

 

Να κινηθούμε τώρα κοντά στη Μεσόγειο, ανάμεσα στην Αττάλεια και τη Μερσίνα.

Πλησιάζοντας την αρχαία Άσπενδο, στο αρχαίο ποτάμι του Ευρυμέδοντα ή Κιοπρού Τσαγί, αντικρίζουμε το μεγάλο σελτζουκικό γεφύρι Κιοπρού παζάρ, δηλαδή το γεφύρι του παζαριού. Χτιζόταν πάνω σε ρωμαϊκά θεμέλια, για περίπου 20 χρόνια, από το 1219 έως το 1236.

Χάρτης περιοχής Αδάνων, Άγκυρας, Καισάρειας, Μαράς

Ανάμεσα σε Ερμενέκ και Καραμάν, στον ποταμό Γκιοκσού, υπάρχει το γεφύρι του Μπικακσί, τετράτοξο, με δυο κυκλικά ανακουφιστικά ανοίγματα εκατέρωθεν της κυκλικής καμάρας. Κατασκευάστηκε το 14ο αιώνα.

Εδώ βλέπουμε το γεφύρι Γκράβκα, επίσης τετράτοξο, επίσης με κυκλικά παράθυρα δεξιά και αριστερά της κεντρικής καμάρας, μόνο που εδώ είναι διπλά. Έχει κτιστεί τον 14ο αιώνα και βρίσκεται κοντά στο Ερμενέκ.

Γεφύρι Σεϋχάν - Goksu koprusu

Κοντά στην πόλη Ερμενέκ, προς Αναμούρ, είναι και το εικονιζόμενο βραχοθεμελιωμένο γεφύρι, με το όνομα Γκιορμελί. Είναι δίτοξο, χτισμένο το 1302.

Δίπλα από την πόλη Αναμούρ, βρίσκεται το επιβλητικό δίτοξο γεφύρι, με το όνομα Αλά Κιοπρού. Έχει χτιστεί τον 14ο αιώνα.

Στη συνέχεια ακολουθούμε την κατεύθυνση από Άδανα προς Άγκυρα, με ενδιάμεσους σταθμούς στο Μαράς, στην Καισάρεια και στο Αφιόν Καραχισάρ. 

Γεφύρι Τεκγκιόζ - Tekgoz kopru

 

Από το Μαράς προς το Γκιοκσούν συναντάμε το γεφύρι του Σεϋχάν, πάνω στο ομώνυμο ποτάμι, τον αρχαίο Σάρρο. Μ' ένα μεγάλο τόξο και τέσσερα βοηθητικά, φέρεται ότι κατασκευάστηκε τον 14ο αιώνα.

Ανεβαίνουμε στο Καϊσερί (Καισάρεια) Καππαδοκίας και βλέπουμε το γεφύρι Τεκγκιόζ, δίτοξο, πάνω στον ποταμό Κιζίλ Ιρμάκ, τον αρχαίο Άλυ ποταμό, τον μεγαλύτερο της Τουρκίας. Έχει χτιστεί, σύμφωνα με την εντοιχισμένη επιγραφή του, το 1203.

Γεφύρι Κεσίκ - Kesik kopru

Λίγο νότια από την πόλη Κιρσεχίρ, βρίσκουμε το Κεσίκ Κιοπρού. Ζεύγει με 13 τόξα τον Κιζίλ Ιρμάκ (Άλυς) και στέκει εκεί χτισμένο από το 1248.

Στη συνέχεια πάμε στο Αφιόν Καραχισάρ και στο μεγάλο εξάτοξο γεφύρι Αλτιγκιόζ (τα έξι μάτια). Το έχουν κατασκευάσει το 1210.

Πλησιάζοντας στην Άγκυρα από νότια, θα συναντήσουμε πάνω στον Άλυ ποταμό το περίφημο γεφύρι Γκεσνιγκίρ, πολύτοξο, με 12 ανόμοια μεταξύ τους ανοίγματα και σε διαφορετικό ύψος το καθένα. Είναι έργο του 13ου αιώνα.

Γεφύρι Αλτιγκιόζ - Altigoz koprusu

o

Μέσα στη Άγκυρα, στο ποτάμι Τσουμπούκ, υπάρχει το Ακ Κιοπρού, το Άσπρο γεφύρι, με εφτά τόξα, κατασκευασμένο το 1222.

Τελευταίο δρομολόγιο, από Αμάσεια του Πόντου στο μακρινό Ερζερούμ. Η Αμάσεια είναι γνωστή πόλη του Πόντου από την αρχαιότητα και πατρίδα του σπουδαίου Έλληνα γεωγράφου Στράβωνα.

Κοντά στην πόλη Τοκάτ, στον ποταμό Γεσίλ Ιρμάκ, το αρχαίο ποτάμι της Ίριδας, θα συναντήσουμε το γεφύρι Χιντιρλίκ, το Σκούρο γεφύρι. Είναι πεντάτοξο και κατασκευάστηκε το 1250.

Γεφύρι Γκεσνιγκίρ - Cesnigir koprusu

Το γεφύρι αυτό ζεύγει παράξενα τον ποταμό Κιζίλ Ιρμάκ, δηλαδή τον Άλυ, εξ ου και το όνομά του: Εγκρί Κιοπρού, Στραβογέφυρο δηλαδή. Βρίσκεται στη Σεβάστεια, τη σημερινή Σίβας. Είναι έργο του 16ου αιώνα.

Άσπρο γεφύρι - Ak kopru

Ανάμεσα Μπαϊμπούρτ και Γκιουμουσανέ θα συναντήσουμε και το Κοργκάν Κιοπρουσού, δηλαδή το γεφύρι του Φόβου. Δίτοξο, έχει χτιστεί περίπου τον 17ο αιώνα.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι, σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο και όχι μόνο, οι γεφυροποιοί (κιοπρουλήδες στα τούρκικα) έχουν αφήσει τα σημάδια τους ανεξίτηλα πάνω στα έργα τους.

Χάρτης περιοχής Αμάσειας και Ερζερούμ

Το θέμα, όμως, είναι να αρχίσει μια έρευνα που θα δώσει και θα δέσει τα συμπεράσματα, όσον αφορά κυρίως τις επιρροές μεταξύ τους και τις σχέσεις τους (ή όχι) με το παρελθόν (κυρίως ρωμαϊκής, αλλά και βυζαντινής εποχής), γιατί οι ομοιότητες καθώς και άλλα χαρακτηριστικά τους πρέπει να θεωρούνται δεδομένα.

Τυχερή γέφυρα - Hidirlik kopru (Φωτο: ΑΓΠ)

Στραβογέφυρο - Egri kopru

 

Γεφύρι Κοργκάν - Korgan koprusu - Γεφύρι του Φόβου

Η παραπάνω εργασία παρουσιάστηκε στην διάρκεια της Α' Επιστημονικής Συνάντησης του Κέντρου Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών (ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ) στις 23 Νοεμβρίου 2002 στην Καλλιθέα, με τον γενικό τίτλο “Περί Πετρογέφυρων” 10 Εισηγήσεις και 1 Μουσική Αφήγηση. Δημοσιεύτηκε στην έκδοση των πρακτικών του ΚΕΜΕΠΕΓ.

Για περισσότερες πληροφορίες δείτε στο Blog “Βιβλία ΚΕΜΕΠΕΓ”