1)

Η ΣΚΑΛΑ ΤΟΥ ΒΡΑΔΕΤΟΥ

       Η Σκάλα του Βραδέτου        The staircase of  VRADETO
          Οδοιπορώντας στο Ζαγόρι                           Travelling in Zagori

Συγγραφέας:  Σπύρος Μαντάς-Θοδωρής Χαμάκος
Τίτλος: Η Σκάλα του Βραδέτου, οδοιπορώντας στο Ζαγόρι
              The staircase of Vradeto, Travelling in Vradeto
ISBN:  960-296-074-4
Σελίδες:  72 (Σκληρό εξώφυλλο)
Διαστάσεις:  22χ22 cm
Εκδότης:  Νίκας. Ελληνική Παιδεία Α.Ε. Αθήνα 2003
                  Σόλωνος 120   10681
                  Τηλ.  210 3307079
                  www.nikasbooks.gr

"Σκάλες αρκετές σώζονται στο Ζαγόρι.

Είναι η Σκάλα του Τσεπέλοβου. Είναι η Σκάλα που ενώνει το Κουκούλι με την Μπάγια (τώρα Κήποι), χρησιμοποιώντας το γεφύρι του Κοντοδήμου. Είναι η Σκάλα που ενώνει τη Βίτσα με το Κουκούλι, μέσα από τη χαράδρα του Βίκου και το γεφύρι του Μίσιου.

Όλες πολυσύχναστες τότε, έσφυζαν από ζωή και κίνηση.

Όμως η πιο εντυπωσιακή, η καλλίτερη μέσα σ' ολόκληρη την Ήπειρο, είναι η Σκάλα του Βραδέτου.

Σωζόμενη μέχρι τις μέρες μας ακέραιη, στέκει αδιάψευστος μάρτυρας μιας τέχνης μοναδικής-γέννημα ανάγκης και υπομονής-γι' αυτό και ανεπανάληπτης".


2)  Ανάτυπο της εργασίας " Τούρκικα γεφύρια της Ανατολίας την εποχή των Οσμανλήδων", μια πολύτιμη συμβολή στη βιβλιογραφία της γεφυροποιίας.
     Παρουσιάστηκε στις 23 Νοεμβρίου 2002 κατά την Α' Επιστημονική Συνάντηση του ΚΕΝΤΡΟΥ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΕΤΡΙΝΩΝ ΓΕΦΥΡΙΩΝ στην Καλλιθέα Αττικής. 

Συγγραφέας: Θοδωρής Νικολάου Χαμάκος
Τίτλος: Τούρκικα Γεφύρια της Ανατολίας την εποχή των Οσμανλήδων.
Μια πολύτιμη συμβολή στη βιβλιογραφία της γεφυροποιϊας.
Διαστάσεις: 17Χ24
Σελίδες: 22
Εκδότης: Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών

Εμπεριέχεται στα Πρακτικά της Α' Επιστημονικής Συνάντησης του ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ

 3) Από το Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών (ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ.) έχουν εκδοθεί τα πρακτικά των πρώτων τεσσάρων Επιστημονικών ημερίδων. 

Τα εκδοθέντα βιβλία είναι:

 

 

 

 

4) Το Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου επιμελήθηκε και εξέδωσε το παρακάτω ημερολόγιο του 2018 με τίτλο "Γεφύρια Λαγκαδινών Μαστόρων", με την συνεργασία και χρηματοδότηση του Συνδέσμου των εν Αττική Λαγκαδινών.

  5)Το παραπάνω βιβλίο κυκλοφορεί από το Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου (Θοδωρής Χαμάκος), από τον Αύγουστο, υπό τον γενικό τίτλο "ΠΕΤΡΟΓΕΦΥΡΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ".

Το έργο αυτό, έργο μακρόχρονης έρευνας και μόχθου, αφιερωμένο "σ' όλους τους μάστορες, που άφησαν με τα εμπνευσμένα έργα των χεριών τους το ίχνος τους στην ιστορία της νεοελληνικής αισθητικής, σμιλεύοντας την πέτρα και δαμάζοντας το νερό της Πελοποννησιακής γης, με την απαράμιλλη τεχνική τους, τη φλόγα της ψυχής τους και το σεβασμό στη φύση", διατίθεται από το 

"Βιβλιοπανόραμα" - Γεώργιος Δημητρόπουλος.

Αθανασίου Διάκου 4 και Ερμού 27200 Αμαλιάδα Ηλείας

Τηλ: 26220 21221

26220 29638

www: ebibliopanorama.gr

email: info@bibliopanorama.gr

email: bibliopanorama2@yahoo.gr

 Το βιβλίο (με χαιρετισμούς από τον Ανδρέα Γ. Μπουντουβή Πρύτανη του Ε.Μ.Π, τον Δ-Δ.Σ. Μπαλοδήμο Ομότιμο Καθηγητή Ε.Μ.Π και την Παναγιώτα Ηλία Κυριακοπούλου Ομότιμη Καθηγήτρια του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθήνας) αναφέρεται, μελετά, καταγράφει και φωτογραφίζει τα πέτρινα γεφύρια του κυρίως παραπόταμου του Αλφειού, Ερύμανθου και των μικρότερων ρεμάτων που ενώνονται μαζί του καθώς και αυτά στην περιοχή του ποταμού Νέδοντα στην Αλαγωνία της Μεσσηνίας.

Σε βουνά, σε χείμαρρους, σε απότομες χαράδρες, σε στενά και ανηφορικά μονοπάτια τα παλιά γεφύρια είναι πανέτοιμα ανά πάσα στιγμή να διηγηθούν ιστορίες, έθιμα και παραδόσεις. Την ιστορία του τόπου μας, προκαλώντας το θαυμασμό για την αισθητική τους και την απορία για το γερό τους πάτημα.

Χτισμένα από τα "μπουλούκια" ή ¨συνάφεια" ή "κομπανίες" λαϊκών μαστόρων, με τη συνθηματική γλώσσα που την ανακάλυψαν και την χρησιμοποιούσαν για "τα συμφέροντά μας" όπως έλεγαν, αποτελούν τρανό παράδειγμα γνήσιας λαϊκής αρχιτεκτονικής. Μπουλούκι ή κομπανία ήταν η κατ' έτος ανανεούμενη συντροφιά ενώ συνάφι το σταθερά υπάρχον συνεργείο.

Τα γεφύρια, διασκορπισμένα σ' όλη την Πελοπόννησο και κυρίως στις ορεινές περιοχές, αποτελούν σημείο αναφοράς μιας παλιάς εποχής. Είναι εκείνη η εποχή, όπου την έλλειψη της άνεσης αναπλήρωνε το μεράκι.

Η καταγραφή των πέτρινων γεφυριών της Πελοποννήσου ήταν και είναι ένα έργο δύσκολο, αφού και οι πληροφορίες, το υλικό και οι πηγές είναι λιγοστές, κυρίως στοματικής προέλευσης, και για μερικά απ' αυτά ανύπαρκτες.

Βλέπεις, η υστεροφημία ήταν κάτι άγνωστο για την αγνότητα της εποχής.

Αλλά, το δύσκολο είναι πολλές φορές αυτό, που λειτουργεί σαν ταρακούνημα για δημιουργία!

Μαστοροχώρια με οργανωμένα μπουλούκια ήταν στην Γορτυνία, πρώτα και καλλίτερα τα Λαγκάδια τα χωριά Σέρβου, Ρεκούνι (Λευκοχώρι), Μπουγιάτι (Λυσσαρέα), Βρετεμπούγα (Δόξα), Βυζίκι, Ζουλάτικα (Αρτοράχη), Ψάρι, Κατσουλιά (Περδικονέρι), κλπ, στα Καλάβρυτα τα Κλουκινοχώρια, Αγία Βαρβάρα, Σόλοι, Περιστέρα, Μεσορούγι, Χαλκιάνικα, στην Κυνουρία με τους ονομαστούς Τσάκωνες χτίστες, στη Μάνη, στην Επίδαυρο, στον Φενεό τα χωριά Καλύβια, Φονιά, Βίλια, Γκούρα, Ταρσός.

Σπουδαίοι, οι σπουδαιότεροι όλων, τεχνίτες της πέτρας ήταν οι ξακουστοί Λαγκαδινοί μαστόροι και από κοντά οι Καλαβρυτινοί από τα Κλουκινοχώρια, οι Κλουκινοχωρίτες ή Κλουκινιώτες ή Κλουτσινιώτες (λόγω τσιτακισμού), κυρίως οι "Αγιοβαρβαρίτες" ή απλά "Βαρβαρίτες" και κοντά τους έρχονται οι Σολιώτες από το χωριό Σόλοι, που η συμβολή τους στη διαμόρφωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι τεράστια. Ισορρόπησαν απόλυτα το σεβασμό προς το ορεινό τοπίο της Πελοποννήσου με τις ανάγκες των κατοίκων.

Ιστορίες, μύθοι, ανέκδοτα, παροιμίες, συνθηματικές λέξεις και φράσεις διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας μαρτυρώντας και αναδεικνύοντας τη ζωή και τη δράση των φημισμένων αυτών μαστόρων της πέτρας.

Τα ξεχωριστά και αξιοθαύμαστα αυτά έργα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, που στέκουν καμαρωτά στο χρόνο ενώνοντας το θρύλο με την πραγματικότητα και στεριώνοντας δρόμους με ποτάμια καθώς και οι μαστόροι τους, που με τόση φαντασία και μαεστρία πελέκησαν την πέτρα μεταφέροντας την τέχνη τους από γενιά σε γενιά, πρέπει να αποτελούν σήμερα αντικείμενο θαυμασμού και κυρίως μελέτης και περισυλλογής.

Έχουν τεράστια καλλιτεχνική και πολιτιστική αξία και αποτελούν εφόδια για την αισθητική ανάπλασή μας.

          1. Τα Πέτρινα Γεφύρια του Ερύμανθου...και των παραποτάμων του 

Βουερός, ορμητικός και άγριος, Ερύμανθος ή Ντοάνα. Κυλάει από Βορρά προς Νότο καθορίζοντας Αρκαδία και Ηλεία.

Σαράντα (40) πετρογέφυρα γεφύρωναν τις όχθες του Ερύμανθου και των παραποτάμων του, από τις πηγές μέχρι την ένωσή του με τον Αλφειό. Κάποια δεν τα κατάφεραν.Είκοσι έξι (26) όμως από αυτά αντιστέκονται και αγέρωχα στέκουν όρθια κόντρα στο χρόνο, τη φύση και την ανθρώπινη αναλγησία, θυμίζοντάς μας κάποιες άλλες γνήσιες και ανόθευτες εποχές. Δύο (2) είναι χωμένα και έντεκα (11) από τη δύναμη της φύσης έχουν γκρεμιστεί, δεν υπάρχουν πια. Στην περιοχή της Δίβρης επίσης συναντάμε και το ονομαστό Διαβολογέφυρο.

 

                 Σκαρίφημα παραποτάμων και ρεμάτων-θέσεις γεφυριών Ερύμανθου.

                                                              Παραπόταμοι-ρέματα 

Α. Ελουκός                  Β. Λεχουρίτικο ρέμα       Γ. Λειβαρτζινό ποτάμι      Δ. Αροάνιος

Ε. Κεντρ. Ερύμανθος. ΣΤ.Νουσαίτικος               Ζ. Ρέμα Σκαλίτσας           Η. Ρέμα "Γούβια"

Θ. Κλομποκή               Ι.   Σειραίος                     Κ. Γαβροβίκος                  Λ. Βαμβακάς

Μ. Τρίσκα                   Ν. Βορδολιός                   Ξ. Παλιόντελο                  Ο. Ρουμελιώτη

Π. Αλογοπάτημα         Ρ.  Μοσίσο                       Σ. Ρέμα Όντριτσι

 

                                  Σκαρίφημα θέσεων γεφυριών Αροανίου

 

1. Αγίου Βασιλείου                            2. Καμάρα                               3. Γκρεμισμένη καμάρα

4. Χωμένη γέφυρα                             5. Λειβαδίτικη                         6. Τσάγανου

7. Ξυλογέφυρο                                   8. Αρχαία γέφυρα                    9. Λειβαρτζινή γέφυρα

 

                                     Σκαρίφημα θέσεων γεφυριών Σειραίου

                  1. Τουρκογέφυρο στις Σειρές                               2. Αγίου Βασιλείου

 

 

                                                 Δρόμοι-Γεφύρια-Χάνια κλπ Δίβρης

 

Α-Β  Εθνική οδός "111"

Γεφύρια

1. Γαβροβίκος (Χωμένο)           2. Γεφύρι στο ρέμα Τσερλιάκος      3. Βαμβακάς

4. Τρίσκας (γκρεμισμένο)         5. Βορδολιός                                    6. Παλιόντελο

7. Όντριτσι                                8. Χάνι Ρουμελιώτη                         9. Αλογοπάτημα

10. Μοσίσο (γκρεμισμένο)

Γ-Δ Παλιός δρόμος οδοιπόρων και περιηγητών

Χάνια-γεφύρια-τοποθεσίες        

α. Χάνι Ρουμελιώτη                  β. Χάνι Καρυανού                          γ. Παναγία Μπάλτα

δ. Κακός Ανήφορος                   ε. Χάνι Ζορμπά                              15. Γεφύρι Κλομποκής

στ. Χάνι Καρλέτσι                    ζ. Κοπέλας Βρύση                          17. "Ταβέρνα" (Γκρεμισμένο)

η. Χάνι Ρουμελιώτη                  θ. Αλογοπάτημα                             18. Μικρό Μοσίσο   

Ε-ΣΤ Δεύτερη διαδρομή

Χάνια-γεφύρια-τοποθεσίες

16. Σινοβύθι (γκρεμισμένο)      στ. Χάνι Καρλέτση                         ζ. Κοπέλας Βρύση

17. ¨Ταβέρνα" (γκρεμισμένο)   η.   Χάνι Ρουμελιώτη                      θ. Αλογοπάτημα

18. Μικρό Μοσίσο

Άλλα γεφύρια

11. Μικρό Πετραλαίϊκο            12. Μουρτούκη                               13. Μεγάλο Πετραλαίϊκο

14. Διαβολογιόφυρο

 

                           Σκαρίφημα ρεμάτων και γεφυριών Διβριώτικου ποταμιού

 Ρέματα Διβριώτικου ποταμιού

Α. Γαβροβίκος                            Β. Τσερλιάκος                          Γ. Βαμβακάς

Δ. Τρίσκα                                   Ε. Βορδολιός                            ΣΤ. Παλιόντελο

Ζ. Όντριτσι                                Η. Ρουμελιώτη                          Θ. Αλογοπάτημα

Ι. Μοσίσο

Γεφύρια Διβριώτικου ποταμιού

1. Γαβροβίκος (Χωμένο)          2. Τσερλιάκος                            3. Βαμβακάς

4. Τρίσκας (γκρεμισμένο)        5. Βορδολιός                             6. Παλιόντελο

7. Όντριτσι                               8. Ρουμελιώτη                           9. Αλογοπάτημα

10.Μοσίσο (γκρεμισμένο)       11. Μικρό Πετραλαίϊκο            12.Μουρτούκη

13.Μεγάλο Πετραλαίϊκο         14.Διαβολογιόφυρο                  15.Κλομποκής

16.Σινοβύθι (γκρεμισμένο)     17."Ταβέρνας" (γκρεμισμένο)  18.Μικρό Μοσίσο

 

                             Σκαρίφημα θέσεων γεφυριών στο ρέμα "Γούβια"

Α. Γεφύρι στα "Γούβια"

                                Σκαρίφημα θέσεων γεφυριών ρέματος "Σκαλίτσας"

 1. Γεφύρι Σκαλίτσας                                2. Παλιό Σκαλίτσας (γκρεμισμένο)

 

                                       Σκαρίφημα θέσεων γεφυριών κεντρικού Ερύμανθου

1. Κοκλώνη                                       2. Αρχαία γέφυρα                               3. Τριποτάμων

4. Παραλογγίτικο                              5. Δομοκός                                         6. Τουρκογιόφυρο 

7. Πουρνογιόφυρο                            8. Σεϊντάγα

           2. Τα Πέτρινα Γεφύρια του Νέδοντα ... και των παραποτάμων του 

Μετά από μία διαδρομή τριάντα περίπου χιλιομέτρων ο Νέδων, από τις πηγές του που βρίσκονται στις δυτικές πλαγιές του βόρειου Ταΰγετου σε υψόμετρο χιλίων μέτρων και αφού διασχίσει από την πόλη της Καλαμάτας τον βόρειο τομέα της, εκβάλλει στον Μεσσηνιακό κόλπο. 

Έξι (6) πέτρινα γεφύρια ενώνουν τις όχθες του Νέδοντα, που συνέδεαν και ακόμη συνδέουν τα χωριά της Αλαγωνίας μεταξύ τους και ε την Καλαμάτα. Υπήρχε ένα ακόμα αλλά καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του ολέθριου για την χώρα εμφύλιου πολέμου.

                                    Γεφύρια-παραπόταμοι-ρέματα Νέδοντα  

 

Γεφύρια

Α. Διπόταμα. Γκρεμισμένη πέτρινη γέφυρα. Τωρινή μεγάλη τσιμεντένια.

Β. Δίτοξο Λαδοκαρβελιώτικο γεφύρι.

Γ. Εξάτοξο γεφύρι Αγίου Πολυκάρπου.

Δ. Δίτοξο Βυρού.

Ε. Μονότοξο Ματζίνειας.

ΣΤ. Μονότοξο Αγίου Γεωργίου.

Ζ. Μονότοξο Παντελικού Νέδουσας.

Παραπόταμοι-ρέματα 

α. Ρέμα σκούρα (Χείμαρρος)

β. Ρέμα Γριάς (Χείμαρρος)

γ. Παραπόταμος Νέδουσας ή Παντελικού

δ. Παραπόταμος Ματζίνειας

ε. Παραπόταμος Μαχαλά ή Μπουρσό

στ.Κεντρική αρτηρία Νέδοντα από Προφήτη Ηλία της Τοπικής Κοινότητας Πηγών

ζ. Παραπόταμος Μύτικας ή Δαφναίος

 Νερόμυλοι-νεροτριβές κλπ στα χωριά της Αλαγωνίας του δήμου Καλαμάτας. 

Α. Νερόμυλος Μαρή. Ιδιοκτησία οικογένειας Μαρή. (Καρβέλι).

Β. Νερόμυλο, Νεροτριβή Αρτέμη. Ιδιοκτησία κληρονόμων Αρτέμη Λαζάρου. (Λαδά).

Γ. Νερόμυλος, Ελαιοτριβείο, Νεροτριβή Κατσαβού. Ιδιοκτησία Ιωάννη Δικαίου. (Αρτεμισία).

Δ. Νερόμυλος, Νεροτριβή Βλάχου. Ιδιοκτησία Αθανασίου Πουλόπουλου. (Αρτεμισία).

Ε. Νερόμυλος, Νεροτριβή Ρεντίφη. Ιδιοκτησία Δημητρίου Γιαννόπουλου. (Αρτεμισία).

ΣΤ. Νερόμυλος, Νεροτριβή, Υδροκίνητο Ελαιοτριβείο, Υδροκίνητος Καταρράκτης Κοπής και Επεξεργασίας ξυλείας (π.χ. Μαδέρια, Σανίδες, Δοκάρια, κλπ) Σπαρανάκου. Ιδιοκτησία Δημήτρη Παπαδέα. (Πηγές).

Ζ. Ελαιοτριβείο, Νερόμυλος, Νεροτριβή Ντρίμη. Ιδιοκτησία οικογένειας Αλεξανδράκη. (Αλαγονία).

Η. Νερόμυλος, Νεροτριβή Κωνσταντή. Ιδιοκτησία κληρονόμων Παρασκευά Σταυρόπουλου του Παν. (Αλαγονία).

Θ. Νερόμυλος, Νεροτριβή Χούφτιαρη. Ιδιοκτησία κληρονόμων Αναστάση Καραμπάτσου. (Νέδουσα). 

Ι. Νερόμυλος, Νεροτριβή Θεοδωρακάκη. (Νέδουσα).

                         Ημιονικός δρόμος Μυστρά-Καλαμάτα

Α. Χαράδρα Λαγκάδας.

Β. Εξωκκλήσι Μικρής Αναστάσοβας (Πηγές). Κόμβος με κατευθύνσεις προς α) Μικρή Αναστάσοβα-Σίτσοβα, Μεγάλη Αναστάσοβα και β) Νοχώρι, κλπ.

Γ. Εξωκκλήσι Αγίας Παρασκευής Τσερνίτσας. Κόμβος με κατευθύνσεις προς Λαδά-Καρβέλι και Τσερνίτσα-Χάνι Λαγού.

Δ. Βουνοκορφή Αετός ή Αέρας.

Ε. Χανάκια. (Κάτω Καρβέλι)

ΣΤ. Λόφος Κούρτη Ράχη.

Ζ-Η. Δρόμος Μυστράς-Καλαμάτα.

Θ-Ι. Τωρινός δημόσιος δρόμος Σπάρτη-Καλαμάτα.

                                      Μονοπάτια-Χάνια Αλαγωνίας

Α-Β. Αγροτικός δρόμος διανοιγμένος στο ίχνος παλαιού ημιονικού δρόμου, από Χάνι Λαγού προς Ιερό Λιμνάτιδος Αρτέμιδος.

Α-Γ. Περίτεχνο λιθόστρωτο μονοπάτι από Χάνι Λαγού μέχρι το μοναστήρι Προφήτη Ηλία.

α. Χάνι Ψυχογιού. 

β. Χάνι Μέλιου.

γ. Χάνι Κλέρα.

δ. Μονή Προφήτη Ηλία.

Μονότοξα οξυκόρυφα, καταβιβασμένα και ημικυκλικά γεφύρια Πελοποννήσου

 

                                            Ανατομία ενός Πετρογέφυρου.

    Από πολύ παλιά ο άνθρωπος χρησιμοποίησε την πέτρα για να δαμάσει το νερό.

    Και το κατόρθωσε.

    Έστησε πέτρινα γεφύρια, ακονίζοντας την πέτρα, για να διαβεί το ορμητικό ρέμα.

    Έτσι, ο άνθρωπος εκμεταλλεύτηκε όλες τις δυνατότητες, που η φύση παρέχει απλόχερα.

   Απλόχερα και εμείς εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας σ' αυτούς τους δουλευτάδες, που φυιάξανε γεφύρια με αντοχή και ομορφιά. Σμίξανε χωριά και τάφεραν σε επαφή με τον υπόλιπο κόσμο.

   Πάνω από 850 γεφύρια έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα στην Πελοπόννησο, όρθια, γκρεμισμένα, χωμένα, γεφύρια που ακουμπάνε πάνω σε πολλά πόδια Δύο, τρία, τέσσερα ή και περισσότερα, για να δρασκελίσει ο άνθρωπος το νερό, ενώνοντας τους τόπους.

    Και τους ανθρώπους.

    Η προσπάθεια ανάδειξης, μελέτης και καταγραφής των πέτρινων γεφυριών θα συνεχιστεί με όποιο κόστος. Το οφείλουμε σ' αυτούς που με μόνα όπλα το μεράκι και τη δύναμη της ψυχής τους έφτιαξαν και μας άφησαν απίθανα χτίσματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, που δένουν άριστα με το γύρω περιβάλλον και συνθέτουν ένα υψηλής ποιότητα και μοναδικής ομορφιάς τοπίο.

     Στη διαδρομή του χρόνου, μέσα από απάνθρωπες και βέβηλες συμπεριφορές αλλά και φυσικές καταστροφές, έφτασαν στις μέρες μας όπως έφτασαν!

      Τα θαυμαστά αυτά έργα της λαϊκής μας γεφυροποιίας πρέπει να παραδοθούν αλώβητα και με σεβασμό, στη μνήμη και τον θαυμασμό των επόμενων γενιών.