4. Η καταγωγή των Λαγκαδινών και της τέχνης τους - Περί Λαγκαδινών μαστόρων

"Μου φαίνεται πως είναι ορθότερο να αντικρίσουμε τον λαγκαδινό οικοδόμο σα δημιούργημα του φυσικού και κοινωνικού του περιβάλλοντος"

Δεν μας είναι ξεκάθαρο από πότε άρχισαν να ασκούν το επάγγελμα του χτίστη οι λαγκαδινοί. Αλλά είναι σίγουρο ότι όσοι αδυνατούσαν να ζήσουν στο σκληρό και άγονο τόπο της περιοχής τους, αναγκάστηκαν να ψάξουν και να βρουν εναλλακτικές λύσεις επιβίωσης.

Η κυρίως και σχεδόν αποκλειστική στροφή των λαγκαδινών στη μαστορική τέχνη επέρχεται κατά τα τέλη του 17ου αιώνα, η δε κορύφωσή της τον 18ο,19ο και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.

Μας είναι άγνωστο πότε ακριβώς χτίστηκαν τα Λαγκάδια. Ο Antoin Bon θεωρεί ότι χτίστηκαν γύρω στα 1200 (1) ενώ κατά μία άλλη άποψη τα Λαγκάδια “συνωκίσθησαν υπό Ελληνικών ή εξελληνισμένων πληθυσμών κατά την κάθοδον των Αλβανών”, δηλαδή γύρω στον 14ο αιώνα.(2)

Ο Τάκης Κανδηλώρος θεωρεί ότι τα Λαγκάδια χτίστηκαν το τέλος του 16ου ή στις αρχές του 17ου ( ...εις τους ζοφερούς τούτους χρόνους {της τουρκοκρατίας} ανάγεται και η κτήσις των Λαγκαδίων και Μαγουλιάνων...) (3), άποψη με την οποία συμφωνεί και ο Χρήστος Κωνσταντινόπουλος (4).

 Λαγκάδια. Το κρεμαστό χωριό.

Κατά μία παράδοση πιστεύεται ότι οι λαγκαδινοί κατάγονται από τους μαστόρους , που έχτισαν το κάστρο της Άκοβας στην Αρκαδία για λογαριασμό των Φράγκων, κατά τον 13ο αιώνα. Και αυτό στηρίζεται σ' ένα χειρόγραφο που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη της μονής Βουλκάνου Μεσσηνίας, στην περιοχή της Ιθώμης, που απ' αυτό απορρέει ότι “τα Λαγκάδια τα δημιούργησαν οι τεχνίτες και οι εργάτες που έχτισαν το κάστρο της Άκοβας. Είναι η μόνη αλήθεια αυτή, που στηρίζεται εκτός από τα ιστορικά και σε λογικά επιχειρήματα και γεγονότα” και ότι για το χτίσιμο του κάστρου “δούλεψαν επί τρία χρόνια 600 μαστόροι κι' εργάτες, που ως ότου τελειώσει το κάστρο, σιγά- σιγά εγκαταστάθηκαν στη θέση Λαγκάδια”. Έτσι τα Λαγκάδια έβγαλαν “πραγματικούς λαϊκούς αρχιτέκτονες”. (5) Η θεωρία αυτή γενικά δεν είναι αποδεκτή λόγω της σχετικά μεγάλης απόστασης των δύο θέσεων.
   Ο γυμνασιάρχης Β.Ι. Τσαφαράς γράφει πάνω σ' αυτό, ότι  "...όταν χτίστηκε το κάστρο της Άκοβας, το πρώτο μισό του ΙΓ' αιώνα από τους φράγκους, οι τεχνίτες που εργάστηκαν, εξακόσιοι τον αριθμό, εγκαταστάθηκαν ομαδικά στα Λαγκάδια. Αρχικός οικισμός των Λαγκαδίων έγινε κατά τας αρχάς του ΙΓ' αιώνα (περί το 1210) από τους πρωτομαστόρους, μαστόρους και εργάτες που έχτισαν το κάστρο της Άκοβας...Επί τουρκοκρατίας προσέφυγαν εις αυτά δια λόγους περισσοτέρας ασφαλείας και οι κάτοικοι των χωρίων Ντράϊνας, Αρβίτσας και Κρέσπι, ως και οι περισσότεροι από τους κατοίκους των πέριξ ποιμενικών συνοικισμών εις τας θέσεις Μεγαλέοι, Μπούρι, Κόρακας, Μέξια, Τσαπουρνιά, Στερφόβρυση και Κουκουλίστρα".

Κατά μία άλλη, θεωρείται ότι οι λαγκαδινοί έμαθαν την τέχνη σαν απόγονοι των σπουδαίων Πυρσογιαννιτών μαστόρων της Ηπείρου, που δεν γύρισαν πίσω στην πατρίδα τους, παραμένοντας στην περιοχή τών Λαγκαδίων.(6)

Σύμφωνα με μια τρίτη παράδοση, οι λαγκαδινοί προέρχονται κυρίως από τους βλαχομαστόρους, που είχαν φύγει μετά την πτώση της Πόλης για την Ιταλία και στη συνέχεια επέστρεψαν και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές Άκοβο και Βυζίκι.
   Ο Π. Πεφάνης, γυμνασιάρχης στα 1958 στα Λαγκάδια, γράφει ότι " Πότε χτίστηκαν τα Λαγκάδια δε μας είναι γνωστό ακόμα. Οι γνώμες που μέχρι σήμερα διετυπώθηκαν δε συμφωνούν μεταξύ τους. Οι περισσότερες θεμελιώνονται στους θρύλους και στις παραδόσεις. Είναι αλήθεια πως οι θρύλοι, οι παραδόσεις και τα παραμύθια είναι ευχάριστα πράγματα".

Υπάρχει ακόμη μια άποψη που λέει ότι οι λαγκαδινοί μαστόροι κατάγονται από την Ήπειρο, από Αλβανόφωνους πληθυσμούς, οι οποίοι μετακινήθηκαν στη νότια και κεντρική Ελλάδα από τη νότια Αλβανία, κατά τη διάρκεια του 13ου έως 16ου αιώνα, λόγω κοινωνικοπολιτικών συνθηκών της εποχής.(7) 

 Λαγκάδια: το χωριό των χτιστάδων.

    Επ' αυτού, ο Π. Σινόπουλος αναφέρει πως "Τα Λαγκάδια κατωκήθηκαν το πρώτον μετά του 8ου μχ αιώνα από Σλάβους παρά των οποίων έλαβον το όνομά των. Μετά την αποχώρηση των Σλάβων περί τα μέσα του 10ου αιώνα κατωκήθηκαν από οικοδόμους Έλληνες καταγόμενους από τα μαστοροχώρια της επαρχίας Κονίτσης της Ηπείρου. Άλλως τε και η παράδοσις λέγει ότι οι Λαγκαδινοί κατάγονται από Ηπειρώτες". 

   Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί και η πρόταση του Ηλ. Γιαννικόπουλου περί αδελφοποίησης των Λαγκαδίων με την Πυρσόγιαννη της Κόνιτσας.
   Ο Ιστοριοδίφης Θάνος Βαγενάς θεωρεί ότι " Τα Λαγκάδια, ήταν κέντρο προϊστορικών χρόνων".
 Το πότε όμως και πως έγιναν οι λαγκαδινοί χτίστες, δεν έχει απαντηθεί επαρκώς.

Οι απόψεις, ως προς την καταγωγή των λαγκαδινών και κυρίως από ποιους έμαθαν την τέχνη, ποικίλουν.

Κατ' άλλους την τέχνη έμαθαν από τους Ηπειρώτες, άλλοι θεωρούν σαν δασκάλους τους Βλαχομαστόρους και τέλος κάποιοι θεωρούν ότι την τέχνη την πήραν από Αλβανόφωνους πληθυσμούς ή και από τους χτίστες του κάστρου της Άκοβας.

Τις παραπάνω αντιλήψεις αντικρούει ο Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος (8) θεωρώντας ότι “ δεν στηρίζονται σε γραπτές αποδείξεις αλλά σε απλές ενδείξεις και εικασίες. Μου φαίνεται πως είναι ορθότερο να αντικρίσουμε το λαγκαδινό οικοδόμο σα δημιούργημα του φυσικού και κοινωνικού του περιβάλλοντος. Η Αρκαδία, κυρίως όμως η Γορτυνία είναι άγονη. τότε οι ευκαιρίες για απασχόληση δεν ήταν πολλές...” και επιπλέον ότι “η ιστορία δεν μαρτυρεί εγκατάσταση Ηπειρωτών στα Λαγκάδια. Δεν αρνείται κανείς μετοικεσίες Ηπειρωτών στην Πελοπόννησο, ούτε τις επιδράσεις που δέχθηκαν οι λαγκαδινοί μαστόροι από τους Ηπειρώτες. Αλλά από τη διαπίστωση αυτή ως το σημείο να υποστηρίζεται η καταγωγή των λαγκαδινών από την Ήπειρο, η απόσταση είναι μεγάλη.” (9) Και αυτό το συμπεραίνει εκτός των άλλων και από ένα χειρόγραφο ενός λαγκαδινού λόγιου του 1870 (10), στο οποίο αναφέρονται οι οικογένειες που έμειναν κατά καιρούς στα Λαγκάδια και πουθενά δεν αναφέρεται παράδοση για ηπειρωτική καταγωγή των συμπολιτών του. Μονάχα τους Καλαμαραίους(11) αναφέρει σαν Ηπειρώτες.(12) 
   Άγνωστος Λαγκαδινός λόγιος του 19ου αιώνα γράφει: " Το δε κάταντες  του τόπου εφ' ου ωκοδόμητο η πόλις το κλινουσόν προς την μεσημβρηνόν μέρος...καθωδήγησε τους κατοικούντας να επεξεργασθώσι την οικοδομήν δι' ης απολαμβάνωσι ήδη τα προς το ζην αναγκαία..."
   Επίσης ο Χρ. Γ. Νικήτας, λογοτέχνης από τα Λαγκάδια αναφέρει ότι " Εφτά ολόκληρους αιώνες - από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας του ΙΓ' αιώνα ως το 1940 - το λαγκαδινό σφυρί χτύπαγε ρυθμικά σ' όλον το Μοριά". 

Επιπλέον ο Χρ. Κωνσταντινόπουλος θεωρεί ότι “όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι είναι πλασμένες για να αιτιολογήσουν την καταγωγή των Δεληγιανναίων.” (13)

Το σίγουρο είναι πως επειδή η γη τους ήταν άγονη – τα λίγα σπαρτά, τα ακόμη λιγότερα κηπευτικά που καλλιεργούσαν κυρίως οι γυναίκες στις πεζούλες, μόλις που έφταναν να καλύψουν τις ανάγκες της οικογένειας - η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων, από τον 15ο αιώνα, ίσως και πιο πριν, άρχισε να ασκεί το επάγγελμα του χτίστη. Διαβάζουμε ότι “Πάντες σχεδόν οι κάτοικοι του Δήμου τούτου, μετέρχονται το επάγγελμα του οικοδόμου” (14) και ακόμη “Δύο είναι τα πατροπαράδοτα επαγγέλματα των Λαγκαδινών. Του χτίστη και του μυλωνά”. (15)
 

Θα πρέπει να αναφέρουμε εδώ και μια μαρτυρία του Βασίλη Σιακωτού, που λέει “...ένα άλλο ξακουστό μαστοροχώρι στην Πελοπόννησο με πολλούς οικοδόμους στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν τα Λαγκάδια της Γορτυνίας. Φαίναται πως η σύσσωμη επεγγελματική μεταστροφή των κατοίκων του στην οικοδομική τέχνη δεν είχε συντελεστεί έως και τη διάρκεια της Βενετοκρατίας, αφού αναφέρονται στα τέλη του 17ου αιώνα ως υλοτόμοι. Οι κάτοικοι των Λαγκαδίων, όπως και τα χωριά Μαγούλιανα και Βυτίνα, ήταν υπόχρεοι από το 1696 να παρέχουν μεγάλες ποσότητες ξυλείας, 5.000 τάβλες (tavola, μονάδα μέτρησης επιφανείας περίπου 3,02 m2) για τις ανάγκες των Βενετών έναντι κάποιων φορολογικών ελαφρύνσεων. Τη μεταγενέστερη μεταστροφή των Λαγκαδινών στην οικοδομική δραστηριότητα σε σχέση με τους Κλουκινιώτες ανιχνεύουε και στη μαρτυρία του περιηγητή Χρ. Κορύλλου που πέρασε από τα Λαγκάδια τον Ιούνιο του 1890. ~Οι Λαγκαδινοί ελάχιστα εις την γεωργίαν ασχολούμενοι, επαγγέλλονται ιδίως τον κτίστην και περιέρχονται άπασαν την Πελοπόννησον, εξασκούντες το επάγγελμα αυτών. Μέχρι προ μικρού είχον αντιζήλους του Κλουκινιώτες, τους κατοίκους δηλ. του δ. Νωκράτιδος, των Καλαβρύτων, ιδίως δε τους κατοίκους του χωρίου Αγ. Βαρβάρας. Αφ' ότου όμως οι Κλουκινιώτες επεδόθηκαν εις την καλλιέργειαν της σταφιδαμπέλου, έμεινε το στάδιον ελεύθερον εις τους Λαγκαδινούς, οίτινες, ου μόνον σχεδόν απάσας τας εν Πελοποννήσω οικίας, των χωρίων προ πάντων, την εκτέλεσιν ανέλαβον και επιτυχέστατα επεράτωσαν”. (16)

Πιο πιστευτή, με βάση τα παραπάνω, φαίνεται να είναι η άποψη ότι οι λαγκαδινοί έμαθαν την τέχνη χτίζοντας τα σπίτια τους, τις μάντρες, τις πεζούλες, την καλλιέργησαν και τη μεταβίβασαν από γενιά σε γενιά φτάνοντάς την σε ζηλευτά επίπεδα τελειότητας και δημιουργώντας τη φήμη σαν σπουδαίοι μαστόροι της πέτρας.

Οι λαγκαδινοί, έγιναν μάστορες πρώτα και κύρια από ανάγκη.

Ήταν ο τόπος, που τους ώθησε στην τέχνη του χτίστη.

Βιβλιογραφία-σημειώσεις

1. Antoin Bon. “Moree Franque” σελ. 400. 1969
2. Ν.Α. Βέης. “Η Τρίπολις προ του ΙΖ' αιώνος”. Αθήνα 1907. σελ. 14
3. Τάκης Κανδηλώρος. “Η Γορτυνία”. Σελ. 109. Πάτρα 1898
4. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”. Εκδοτ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ. 22. Αθήνα 1983

(5) Γλαύκος Μαρκόπουλος. “Η λαϊκή μας αρχιτεκτονική” 1945. σελ. 35,36
(6) Πάνος Σινόπουλος. “Η κτήσις των Λαγκαδίων” Ηχώ των Λαγκαδίων, Αθήνα 6/11/1961
(7) Αγησίλαος Τσελάλης ¨Πλαπούτας” Εκδόσεις Γιαννίκος Β.-Καλδής Β. 1962
(8) Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Οι Λαγκαδινοί μαστόροι” Ιστορικολαογραφική μελέτη Αθήνα 1970
(9) Χρ. Γ. Κωσταντινόπουλος. “Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου”. Εκδοτ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ. 22. Αθήνα 1983
(10) Βασίλειος Ι. Τσαφαράς. “Τα Λαγκάδια κατά εν παλαιόν χειρόγραφον”. Εφημ. Ηχώ των Λαγκαδίων, φ. 20, 1/1/1961 και 22, /2/1961
(11) Εφημ. “Ηχώ των Λαγκαδίων”, φ. 21, 1/1/1961
(12) Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος. “Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου” Εκδοτ. οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ. 22 και 104
(13) Ομοίως, σελ 21
(14) Ιερώνυμος Βογιατζής. “Βύρων” σελ. 363. 1874
(15) Φωτάκος. “Εβδομάς” σελ. 114. 1886
(16) Βασίλης Σιακωτός. “Έργα γεφυροποιίας, υδραγωγεία, οικοδομικά συνεργεία και συντεχνίες οικοδόμων στη Βενετοκρατούμενη Πελοπόννησο (1687-1715). Η επισκευή της Γέφυρας της Μονεμβασιάς στα 1700”. “Περί Πετρογέφυρων-μαστόροι και γεφύρια”. Γ' Επιστημονική Συνάντηση ΚΕΜΕΠΕΓ. Αθήνα 2009. σελ. 32 και 51