Από τα βουνά στον κάμπο
Στα παλιά
χρόνια,τα προκατοχικά χρόνια αλλά και μέχρι την δεκαετία του '60 οι
κάτοικοι των ορεινών χωριών της Γορτυνίας, των χωριών της
Δίβρης (Λαμπείας), των Τριποτάμων (Ψωφίδας) και Αροανείας, λόγω της
ανέχειας και άρα της ανάγκης για δουλειά, αναγκάζονταν να κατεβαίνουν
στον κάμπο της Ηλείας για εποχιακή απασχόληση κυρίως σε αγροτικές
δουλειές, σκάψιμο αμπελιών, τρύγο, ελιές, σταφίδα κλπ.
Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω μαρτυρία
ενός κατοίκου από το χωριό Βάχλια Γορτυνίας:
“ Οι γεωργικές εργασίες είναι εποχιακές και στην κτηνοτροφία μπορούν να ασχοληθούν και λιγότερο παραγωγικά άτομα. Έτσι, υπήρχε πάντα πλεονάζον εργατικό δυναμικό, που ζητούσε να συμπληρώσει το οικογενειακό του εισόδημα μισθώνοντας την εργασία του. Το σκάψιμο της σταφίδας και των αμπελιών στους κάμπους και τα λιγοστά δημόσια έργα είναι οι μόνες δραστηριότητες που απασχολούν ανειδίκευτους εργάτες. Καραβάνια ολόκληρα μετέβαιναν ποδαρόδρομο στην Ηλεία, τη Μεσσηνία, τη Βόχα κ.α όπου έκαναν τις πιο βαριές εργασίες για το λιγοστό μεροκάματο, που ποτέ δεν ήταν αρκετό να καλύψει τις βασικότερες ανάγκες. Στα μέλη των μπουλουκιών αναπτύσσονταν ισχυρός συντροφικός δεσμός και κατά τη διάρκεια της εργασίας τα ισχυρότερα βοηθούσαν τα αδύνατα για να μην “τα σχολάσει τ' αφεντικό”. Αλλά και εκτός εργασίας η κοινωνική τους συμπεριφορά και αλληλεγγύη ήταν αξιοζήλευτη. Οι “πρωτάρηδες” ήσαν πάντοτε κάτω από την προστασία μεγαλύτερων και έμπειρων εργατών. Οι γυναίκες έχαιραν το μεγαλύτερο σεβασμό”. (1)
Η διαδρομή που ακολουθούσαν ήταν “Ξυλογέφυρο” Λιβαρτζινού – γέφυρα Τριποτάμων – Χάνι “Ρουμελιώτη” - “Κοπέλας” Βρύση – Χάνι “Καρλέτση “ για τους Καλαβρυτινούς και “Λιβαρτζινό” γεφύρι ή “Παραλογγίτικο” γεφύρι – Χάνι “Ρουμελιώτη” - “Κοπέλας Βρύση” - “Χάνι “Καρλέτση” για τους Γορτύνιους. Οι δρόμοι τους συναντιόντουσαν στα χάνια Ρουμελιώτη και Καρλέτση, κατέβαιναν τη χαράδρα της Δίβρης, ανέβαιναν τον “Κακό Ανήφορο” και διανυκτέρευαν στο Χάνι ¨Θεοφάνη”. “Στο κατώι τα ζά {μουλάρια}, πάνω οι ανθρώποι”.
Ο
Γυμνασιάρχης Γεώργιος Παπανδρέου από το χωριό Σκούπι (Πάος) Καλαβρύτων,
που τελειώνοντας το σχολαρχείο Πύργου και μετά τις σπουδές του στη
φιλοσοφική Αθήνας διορίστηκε στον Πύργο, γράφοντας στις αρχές του 20ού
αιώνα, λέει ότι " ...πάμπολλοι εκ Γόρτυνος, εκ Καλαβρύτων, εκ Λαμπείας
και άλλοθεν, ή καταβαίνουσι περιοδικώς και καλλιεργούσι σταφίδας εν
Ηλεία, χωρίς να εγκαταλείπωσι τας μονίμους αυτών κατοικίας εν ταις
πατρίσιν αυτών (δηλ. εν Καλαβρύτοις, Γόρτυνι, Λαμπεία κλ.), ή
εγκαθίστανται μονίμως προς τούτο εν Ηλεία κτίζοντες πολλάκις και ιδίους
συνοικισμούς, εξ ου πολλά νέα χωρία εν Ηλεία συνωκίσθησαν υπό ορεινών,
μάλιστα μεν Γορτυνίων, αλλά και Καλαβρυτινών και άλλων αλλαχόθεν
(Φενεατών, Αρκάδων, Λαμπειέων κλ.). Δια τους λόγους δε τούτους και ο
πληθυσμός της Ηλείας οσημέραι αυξάνεται και ο των ορεινών ομόρων
επαρχιών ελαττούται και ο εν Ηλεία πολιτισμός δια της ποικίλης
επικοινωνίας και επιμιξίας επαυξάνεται." (2) Και παρακάτω "Εάν δ' όμως Αρκάδες μετενάστευσαν πάλαι εις Ηλείαν δια το άγονον μεν της Αρκαδίας, εύφορον δε της Ηλείας, τούτο συνέβαινε και αλλαχού, διότι και οι εγγύς τη Αχαία Αρκάδες μετενάστευον εις Αχαίαν και άλλη εις την Αργείαν και άλλοι εις Μεσσηνίαν. Τούτο δε και σήμερον συμβαίνει, ως γνωστόν, διότι ένεκα της αγονίας και της πτωχείας και της ψυχρότητος των ορεινών αρκαδικών χωρών Γορτύνιοι κατέκλυσαν την Ηλείαν, ως και Καλαβρυτινοί, Καλαβρυτινοί κατέκλυσαν την Αχαίαν, Γορτύνιοι μετενάστευσαν εις Μεσσηνίαν, άλλοι Αρκάδες εις την Αργείαν και άλλοι αλλαχόσε, εν ω επί Τουρκοκρατίας δεν συνέβαινε τούτο, διότι εν τοις ορεινοίς αυτών συνοικισμοίς οι Αρκάδες ήσαν ασφαλέστεροι από των τουρκικών βιαιοπραγιών, εις ας υπέκειντο ευκολώτερον οι κάτοικοι των πεδινών και παραλίων χωρών". (3)
Και επιπλέον ο ίδιος αναφέρει ότι "Η επαρχία εν αρχή του μετά τον ιερόν αγώνα βασιλείου κατωκείτο πυκνώς, κατόπιν δ' όμως συν τω χρόνω ηραιούτο, διότι οι κάτοικοι αυτής δια το ορεινόν και πτωχόν του εδάφους άλλοι μεν κατήρχοντο εις τας ομόρους και ευφόρους επαρχίας Πατρών και Ηλείας, μάλιστα δε της Αιγιαλείας, ένθα και κατώκουν μονίμως οι πλείστοι καλλιεργούντες σταφιδώνας και αμπελώνας και ελαιώνας και σιτηρά και άλλα γεωργικά προϊόντα, άλλοι δε καλλιεργούντες τα αυτά εν ταις αυταίς, ως άνω, επαρχίαις μετέβαινον μεν εις τα εν αυταίς κτήματά των πολλάκις του έτους προς καλλιέργειαν, κατώκουν δ' όμως εν Καλαβρύτοις, η αυτή δε κατάστασις εξακολουθεί και μέχρι του νυν, δηλ. άλλοι μεν φεύγουσι πανοικεί και εγκαθίστανται εν Ηλεία, Πάτραις και Αιγιαλεία, άλλοι δε κατοικούσι μεν εν Καλαβρύτοις, αλλά μεταβαίνουσι προς καλλιέργειαν των εν Ηλεία, Πάτραις και Αιγιαλεία κτημάτων των πολλάκις του έτους, άλλοι δε τέλος τον μεν χειμώνα διαμένουσι μονίμως εν ταις εν λόγω επαρχίαις, το δε θέρος αναβαίνουσι και κατοικούσι μονίμως εν Καλαβρύτοις". (4)
Από εκεί οι δρόμοι τους χώριζαν και όσοι πήγαιναν στον κάμπο της Αμαλιάδας, διάλεγαν το δρόμο “Διβριώτικα Αμπέλια” - χάνι Πανόπουλου – Πηνεία φτάνοντας στον προορισμό τους ενώ όσοι ήθελαν να πάνε στα καμποχώρια του Πύργου διάλεγαν το δρόμο “Διβριώτικα Αμπέλια” - “Παναίτσα” - Κούμανι – Λάλα – Πλάτανος – Πύργος. Υπήρχε και άλλος δρόμος από “Συνοβίθι”, κοντά στη σμίξη του Διβριώτικου ποταμού με τον Ερύμανθο, για όσους ήθελαν να αποφύγουν τον “Κακό Ανήφορο”. Στην περιοχή του χωριού Πεύκες {Βίλιζα μέχρι το 1928} υπήρχε καφενείο της παλιάς εποχής και οι διερχόμενοι από εκεί έπρεπε να σταματήσουν εάν ήθελαν να πιούν νερό, το οποίο “πλέρωναν” ένα δίφραγκο το ποτήρι. “Λουκούμι και δίφραγκο”, (5) όπως χαρακτηριστικά έλεγαν και το λένε ακόμη οι γεροντότεροι.
Και έτσι έμεινε. Έπρεπε να πληρώσεις το λουκούμι για να πιείς το πολύτιμο τότε νερό. Της εποχής είναι και το τραγούδι που διέσωσε η λαϊκή παράδοση και το μετέφεραν οι παλαιοί, που αναφέρεται στον μεγαλοκτηματία σταφίδας του κάμπου της Βαρβάσαινας και οπλαρχηγό του 1821 Νικολό Τριτσιμπίδα, με σημαντική προσφορά στον αγώνα. Στα κτήματα του Τριτσιμπίδα δούλευαν κάποιοι “από δαύτους” (τους Γορτύνιους και τους Καλαβρυτινούς) ο δε γάμος του γιου του με τη Μαριωρή από του Λάλα (Μαρία+ωραία, από εδώ βγήκε και το “όλα τάχει η Μαριωρή ο φερετζές της λείπει”) το 1845, άφησε εποχή.
Τη Μαριωρή τη βρήκαν οι Έλληνες (6)μετά τη μάχη στο “Πούσι” στις 13-06-1821 σαν αιχμάλωτη του Σειντάγα με το όνομα Μπεμιγέ, που την είχε ξεχάσει ο Αγάς στη βιασύνη του να φύγει για Πάτρα και να γλυτώσει και την παρέδωσαν στον οπλαρχηγό Δημήτρη Καραμέρο, που την βάφτισε και μετά παντρεύτηκε με το γιό του Τριτσιμπίδα. Ο γάμος αυτός ενέπνευσε τη λαϊκή μούσα, που τον άφησε σε μας ως εξής:(7)
“ Οι γεωργικές εργασίες είναι εποχιακές και στην κτηνοτροφία μπορούν να ασχοληθούν και λιγότερο παραγωγικά άτομα. Έτσι, υπήρχε πάντα πλεονάζον εργατικό δυναμικό, που ζητούσε να συμπληρώσει το οικογενειακό του εισόδημα μισθώνοντας την εργασία του. Το σκάψιμο της σταφίδας και των αμπελιών στους κάμπους και τα λιγοστά δημόσια έργα είναι οι μόνες δραστηριότητες που απασχολούν ανειδίκευτους εργάτες. Καραβάνια ολόκληρα μετέβαιναν ποδαρόδρομο στην Ηλεία, τη Μεσσηνία, τη Βόχα κ.α όπου έκαναν τις πιο βαριές εργασίες για το λιγοστό μεροκάματο, που ποτέ δεν ήταν αρκετό να καλύψει τις βασικότερες ανάγκες. Στα μέλη των μπουλουκιών αναπτύσσονταν ισχυρός συντροφικός δεσμός και κατά τη διάρκεια της εργασίας τα ισχυρότερα βοηθούσαν τα αδύνατα για να μην “τα σχολάσει τ' αφεντικό”. Αλλά και εκτός εργασίας η κοινωνική τους συμπεριφορά και αλληλεγγύη ήταν αξιοζήλευτη. Οι “πρωτάρηδες” ήσαν πάντοτε κάτω από την προστασία μεγαλύτερων και έμπειρων εργατών. Οι γυναίκες έχαιραν το μεγαλύτερο σεβασμό”. (1)
 |
| Ο Κακός Ανήφορος. (Φωτο: ΑΓΠ) |
Η διαδρομή που ακολουθούσαν ήταν “Ξυλογέφυρο” Λιβαρτζινού – γέφυρα Τριποτάμων – Χάνι “Ρουμελιώτη” - “Κοπέλας” Βρύση – Χάνι “Καρλέτση “ για τους Καλαβρυτινούς και “Λιβαρτζινό” γεφύρι ή “Παραλογγίτικο” γεφύρι – Χάνι “Ρουμελιώτη” - “Κοπέλας Βρύση” - “Χάνι “Καρλέτση” για τους Γορτύνιους. Οι δρόμοι τους συναντιόντουσαν στα χάνια Ρουμελιώτη και Καρλέτση, κατέβαιναν τη χαράδρα της Δίβρης, ανέβαιναν τον “Κακό Ανήφορο” και διανυκτέρευαν στο Χάνι ¨Θεοφάνη”. “Στο κατώι τα ζά {μουλάρια}, πάνω οι ανθρώποι”.
 |
| Βαρβάσαινα. Το χωριό του Τριτσιμπίδα. (Φωτο: ΑΓΠ) |
Και επιπλέον ο ίδιος αναφέρει ότι "Η επαρχία εν αρχή του μετά τον ιερόν αγώνα βασιλείου κατωκείτο πυκνώς, κατόπιν δ' όμως συν τω χρόνω ηραιούτο, διότι οι κάτοικοι αυτής δια το ορεινόν και πτωχόν του εδάφους άλλοι μεν κατήρχοντο εις τας ομόρους και ευφόρους επαρχίας Πατρών και Ηλείας, μάλιστα δε της Αιγιαλείας, ένθα και κατώκουν μονίμως οι πλείστοι καλλιεργούντες σταφιδώνας και αμπελώνας και ελαιώνας και σιτηρά και άλλα γεωργικά προϊόντα, άλλοι δε καλλιεργούντες τα αυτά εν ταις αυταίς, ως άνω, επαρχίαις μετέβαινον μεν εις τα εν αυταίς κτήματά των πολλάκις του έτους προς καλλιέργειαν, κατώκουν δ' όμως εν Καλαβρύτοις, η αυτή δε κατάστασις εξακολουθεί και μέχρι του νυν, δηλ. άλλοι μεν φεύγουσι πανοικεί και εγκαθίστανται εν Ηλεία, Πάτραις και Αιγιαλεία, άλλοι δε κατοικούσι μεν εν Καλαβρύτοις, αλλά μεταβαίνουσι προς καλλιέργειαν των εν Ηλεία, Πάτραις και Αιγιαλεία κτημάτων των πολλάκις του έτους, άλλοι δε τέλος τον μεν χειμώνα διαμένουσι μονίμως εν ταις εν λόγω επαρχίαις, το δε θέρος αναβαίνουσι και κατοικούσι μονίμως εν Καλαβρύτοις". (4)
Από εκεί οι δρόμοι τους χώριζαν και όσοι πήγαιναν στον κάμπο της Αμαλιάδας, διάλεγαν το δρόμο “Διβριώτικα Αμπέλια” - χάνι Πανόπουλου – Πηνεία φτάνοντας στον προορισμό τους ενώ όσοι ήθελαν να πάνε στα καμποχώρια του Πύργου διάλεγαν το δρόμο “Διβριώτικα Αμπέλια” - “Παναίτσα” - Κούμανι – Λάλα – Πλάτανος – Πύργος. Υπήρχε και άλλος δρόμος από “Συνοβίθι”, κοντά στη σμίξη του Διβριώτικου ποταμού με τον Ερύμανθο, για όσους ήθελαν να αποφύγουν τον “Κακό Ανήφορο”. Στην περιοχή του χωριού Πεύκες {Βίλιζα μέχρι το 1928} υπήρχε καφενείο της παλιάς εποχής και οι διερχόμενοι από εκεί έπρεπε να σταματήσουν εάν ήθελαν να πιούν νερό, το οποίο “πλέρωναν” ένα δίφραγκο το ποτήρι. “Λουκούμι και δίφραγκο”, (5) όπως χαρακτηριστικά έλεγαν και το λένε ακόμη οι γεροντότεροι.
 |
| Νίκος Χαμάκος 96 ετών, με τη σύζυγο Παναγιώτα το 2009. (Φωτο: ΑΓΠ) |
Και έτσι έμεινε. Έπρεπε να πληρώσεις το λουκούμι για να πιείς το πολύτιμο τότε νερό. Της εποχής είναι και το τραγούδι που διέσωσε η λαϊκή παράδοση και το μετέφεραν οι παλαιοί, που αναφέρεται στον μεγαλοκτηματία σταφίδας του κάμπου της Βαρβάσαινας και οπλαρχηγό του 1821 Νικολό Τριτσιμπίδα, με σημαντική προσφορά στον αγώνα. Στα κτήματα του Τριτσιμπίδα δούλευαν κάποιοι “από δαύτους” (τους Γορτύνιους και τους Καλαβρυτινούς) ο δε γάμος του γιου του με τη Μαριωρή από του Λάλα (Μαρία+ωραία, από εδώ βγήκε και το “όλα τάχει η Μαριωρή ο φερετζές της λείπει”) το 1845, άφησε εποχή.
 |
| Το καφενείο του..."λουκούμι και δίφραγκο". (Φώτο: ΑΓΠ) |
Τη Μαριωρή τη βρήκαν οι Έλληνες (6)μετά τη μάχη στο “Πούσι” στις 13-06-1821 σαν αιχμάλωτη του Σειντάγα με το όνομα Μπεμιγέ, που την είχε ξεχάσει ο Αγάς στη βιασύνη του να φύγει για Πάτρα και να γλυτώσει και την παρέδωσαν στον οπλαρχηγό Δημήτρη Καραμέρο, που την βάφτισε και μετά παντρεύτηκε με το γιό του Τριτσιμπίδα. Ο γάμος αυτός ενέπνευσε τη λαϊκή μούσα, που τον άφησε σε μας ως εξής:(7)
Βγήκα ψηλά στα διάσελα κι
αγνάντια στην Μπαρμπάσαινα. (8)
Στης Μπαρμπάσαινας τον κάμπο Τριτσιμπίδας κάνει γάμο.
Ορέ, η Μαριωρή παντρεύεται κι ούλος ο κόσμος χαίρεται.
Με τον γιο του Τριτσιμπίδα, πόχει αμπέλια και σταφίδα.
Ορέ, και καλεί για συμπεθέρους ούλους τους Μπαρμπασαιναίους
και καλεί και τον Αγά να του φτιάνει (ψένει) τα αρνιά.
Κάνει το γάμο με βιολιά, χορεύει η Μαριωρή μπροστά.
Ορέ, ποιόνε θα πάρεις Μαριωρή; ... Του Τριτσιμπίδα το παιδί.
Που 'ν παιδί και παληκάρι και βαρεί και το γιογκάρι (ή ...της Μπαρμπάσαινας καμάρι)
Πόχει στον Πύργο χτήματα στην Πάτρα καταστήματα.
Αχ, πόχει τα σπίτια τα ψηλά τα μπαλκονάκια τα πλεχτά (ή ...στη σειρά)
για να βγαίνει στο μπαλκόνι η Μαριώ να ξεφαντώνει.
Πόχει αμπέλια και χωράφια και κρασιά μεσ' τα κανάτια.
Ορέ, πόχει και πολλούς μπαχτσέδες με γιομάτο μενεξέδες,
πόχει τους πολλούς οντάδες, Μαριωρή με τους σεβντάδες.
Στης Μπαρμπάσαινας τον κάμπο Τριτσιμπίδας κάνει γάμο.
Ορέ, η Μαριωρή παντρεύεται κι ούλος ο κόσμος χαίρεται.
Με τον γιο του Τριτσιμπίδα, πόχει αμπέλια και σταφίδα.
Ορέ, και καλεί για συμπεθέρους ούλους τους Μπαρμπασαιναίους
και καλεί και τον Αγά να του φτιάνει (ψένει) τα αρνιά.
Κάνει το γάμο με βιολιά, χορεύει η Μαριωρή μπροστά.
Ορέ, ποιόνε θα πάρεις Μαριωρή; ... Του Τριτσιμπίδα το παιδί.
Που 'ν παιδί και παληκάρι και βαρεί και το γιογκάρι (ή ...της Μπαρμπάσαινας καμάρι)
Πόχει στον Πύργο χτήματα στην Πάτρα καταστήματα.
Αχ, πόχει τα σπίτια τα ψηλά τα μπαλκονάκια τα πλεχτά (ή ...στη σειρά)
για να βγαίνει στο μπαλκόνι η Μαριώ να ξεφαντώνει.
Πόχει αμπέλια και χωράφια και κρασιά μεσ' τα κανάτια.
Ορέ, πόχει και πολλούς μπαχτσέδες με γιομάτο μενεξέδες,
πόχει τους πολλούς οντάδες, Μαριωρή με τους σεβντάδες.
Σημειώσεις-βιβλιογραφία
1. Ν.Π.Γεωργακόπουλος. “Βάχλια
Γορτυνίας. Ο απόηχος μιας απίθανης ζωής”, σελ.45. Εκδόσεις ΦΥΛΛΑ,
Τρίπολη 2005
2. Γεωργίου Παπανδρέου, Δ. Φ. Γυμνασιάρχου. Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων. Αμαλιάδα 2010. Σελ. 40.
2. Γεωργίου Παπανδρέου, Δ. Φ. Γυμνασιάρχου. Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων. Αμαλιάδα 2010. Σελ. 40.
3.Ομοίως, σελ.85.
4. Γεωργίου Παπανδρέου. Δ.Φ.-Γυμνασιάρχου. Ιστορία τψν Καλαβρύτων. 1928. Β' έκδοση από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Και Κοινωνικής Ανάπτυξης Και Ποιότητας Ζωής Δήμου Καλαβρύτων (ΔΕΠΑΠΟΖ) 2011 σελ.260.
5. Όλα τα παραπάνω μου τα διηγήθηκε το καλοκαίρι του 2009 ο Νίκος Χαμάκος στα 96του χρόνια, από τον Άγιο Ηλία Πύργου.
4. Γεωργίου Παπανδρέου. Δ.Φ.-Γυμνασιάρχου. Ιστορία τψν Καλαβρύτων. 1928. Β' έκδοση από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Και Κοινωνικής Ανάπτυξης Και Ποιότητας Ζωής Δήμου Καλαβρύτων (ΔΕΠΑΠΟΖ) 2011 σελ.260.
5. Όλα τα παραπάνω μου τα διηγήθηκε το καλοκαίρι του 2009 ο Νίκος Χαμάκος στα 96του χρόνια, από τον Άγιο Ηλία Πύργου.
6. “Η Δίβρη στο διάβα των
αιώνων”. Ν.Β.Αναστόπουλος, σελ.146, έκδοση βιβλιοθήκης Πνευματικού Κέντρου
Πανελλήνιας Εκπολιτιστικής Ένωσης Λαμπιέων – Διβριωτών Ηλείας, 1994
7. Η μελοποίηση έγινε από έναν
Τούρκο, τον Σουλειμάν, που έγινε Γιώργος και ο οποίος το
πρωτοτραγούδησε.
8. Η Μπαρμπάσαινα (ή Βαρβάσαινα), είναι πεδινό, αγροτικό χωριό, πολύ κοντά στον Πύργο της Ηλείας, στο δρόμο προς την Ολυμπία.
8. Η Μπαρμπάσαινα (ή Βαρβάσαινα), είναι πεδινό, αγροτικό χωριό, πολύ κοντά στον Πύργο της Ηλείας, στο δρόμο προς την Ολυμπία.