Καλωσόρισμα ΑΓΠ

....της Πέτρας και του Νερού

Πέτρα και νερό!
Δύο υλικά, που συναντά κανείς σε αφθονία στην Ελληνική γη.
Πέτρα και νερό!
Δύο στοιχεία, που καθημερινά συναντάμε στη ζωή μας.
Πέτρα και νερό!
Με τη δική του μεταφορική σημασία το καθένα.
Πέτρα και νερό!
Σταυραδέρφια της Μάνας φύσης.

διαδρομές.... 
Η  πέτρα που φανερώνει τις δυσκολίες που περνάμε, μαρτυρά το χρόνο και τις αναμνήσεις, την ανάγκη, την ιστορία.
Το νερό που οδηγεί στη λύτρωση, που δείχνει δρόμους και χαράζει πορεία.
Το ένα συμπληρώνει το άλλο.
Το ένα αποζητά τη βοήθεια του άλλου.
Το ένα σφιχταγκαλιάζει το άλλο.

της φύσης τα καμώματα....
Πολλές φορές "κονταροχτυπιούνται" μεταξύ τους. Μα πάντα νικητής βγαίνει το νερό!
Έτσι, το νερό τρέχει και σμιλεύει την πέτρα φτιάχνοντας κάποτε-κάποτε απαράμιλλα έργα τέχνης.
Στο πέρασμά του από την πέτρα, "γεννά" σπήλαια, φαράγγια, καταβόθρες, βάραθρα, γεφύρια, περίτεχνα σχέδια.

δημιουργήματα....
Κάποιες φορές, είναι ο άνθρωπος, που χρησιμοποίησε την πέτρα για να δαμάσει το νερό.
Και το κατόρθωσε.
Έστησε πέτρινα γεφύρια, ακονίζοντας με τη σειρά του την πέτρα, για να διαβεί το ορμητικό ρέμα.
Γεφύρια, που ακουμπάνε πάνω σε πολλά πόδια.
Δύο, τρία, τέσσερα ή και περισσότερα, για να δρασκελίσει το νερό ενώνοντας τους τόπους.
Και τους ανθρώπους. Και τον κόσμο.
Έτσι, ο άνθρωπος εκμεταλλεύτηκε όλες τις δυνατότητες, που η φύση παρέχει απλόχερα.
Απλόχερα και εμείς εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας σ' αυτούς τους δουλευτάδες, που φτιάξανε γεφύρια με αντοχή και ομορφιά. Σμίξανε χωριά και τάφεραν σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο.

μνήμες....αναφορές....βιώματα.... 
 Στη διαδρομή του χρόνου, μέσα από απάνθρωπες και βέβηλες συμπεριφορές αλλά και φυσικές καταστροφές, έφτασαν στις μέρες μας όπως έφτασαν!
 Τα θαυμαστά αυτά έργα της λαϊκής μας γεφυροποιίας πρέπει να παραδοθούν αλώβητα και με σεβασμό, στη μνήμη και τον θαυμασμό των επόμενων γενιών.

Καλώς ήλθατε στους δρόμους του νερού και της πέτρας
Καλώς ήλθατε στον θαυμαστό κόσμο των πετρογέφυρων
Καλώς ήλθατε στο Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

Θοδωρής Χαμάκος / Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου (Α.Γ.Π.)
Αγίου Δημητρίου 29
18547 Νέο Φάληρο                                         
Πειραιάς
Τηλ.        210 4829520                                    
Κιν.        693 7433866                                      
Email: theodoros.hamakos@uww.org

           thodorischamakos@gmail.com          

Youtube: www.youtube.com/agpelop       
Blog:  www.agpelop.blogspot.gr                                   
Facebook: www.facebook.com/thodorischamakos                                  

Συνέντευξη για το γεφύρι του Κόπανου στον Ευρώτα.

 Στις 22/05/2025 παραχωρήθηκε συνέντευξη στο φιλόξενο κανάλι της laconiatv.gr και στην εκπομπή ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ της Φωτεινής Μακεδονοπούλου για το εμβληματικό γεφύρι του Κόπανου στον Ευρώτα.

Παρακολουθείστε την όλη παρουσίαση στον σύνδεσμο:  https://youtu.be/qHKivX-Lxrw?si=aBD_E8kUJcGuqS3n

Οι ολόθερμες ευχαριστίες μου προς το φιλόξενο κανάλι και την δημοσιογράφο Φωτεινή Μακεδονοπούλου είναι δεδομένες. 

Υπάρχουν κάποια εμβληματικά και σημαδιακά γεφύρια, που χαρακτηρίζουν και εκφράζουν την τοπική αλλά και γενική πολιτιστική κληρονομιά μας, χιλιοτραγουδισμένα και χιλιοειπωμένα που πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε διαφορετικά.

Είναι σημεία αναφοράς για τους ντόπιους και δείχνουν το πολιτιστικό μας παρελθόν της λαϊκής αρχιτεκτονικής της γεφυροποιίας μας.

Ένα από αυτά είναι και το γεφύρι του Κόπανου, που γεφύρωνε τον Ευρώτα, λίγο βόρεια από τη Σπάρτη.

Η μοναδική φωτογραφία του γεφυριού.

 Μαζί με αυτά της Καρύταινας στον Αλφειό, της Μαυροζούμαινας στη Μεσσηνία και το Ελληνιστικό γεφύρι στο Ξηροκάμπι Λακωνίας σηματοδοτούν την λαϊκή αρχιτεκτονική της κατασκευής γεφυριών στην Πελοπόννησο.

Αποτελούν τα τέσσερα γεφύρια για τα οποία έχουν ασχοληθεί περισσότερο από κάθε άλλο γεφύρι ξένοι περιηγητές, ιστορικοί και διάφοροι άλλοι και έχουν μεταφέρει τις περιγραφές τους σε ξένα περιοδικά, εφημερίδες και βιβλία, ενώ και φωτογράφοι, σκιτσογράφοι, κλπ. τα έχουν καταγράψει. 

Είναι τα πλέον αναγνωρίσιμα γεφύρια του είδους τους στην Πελοπόννησο.

Ειδικότερα για το γεφύρι του Κόπανου ή γεφύρι του Ίρη ή γεφύρι Κοπανίτσα, ένα πλήθος σκίτσων, χαρακτικών και χαρτών με τη θέση του πάνω στον Ευρώτα έχουν δημοσιευθεί σε ξένα περιοδικά και εφημερίδες και έχουν καταγραφεί σε βιβλία.

Δυστυχώς μόνο μία φωτογραφία του γεφυριού υπάρχει υπάρχει, λίγο πριν πέσει το 1902, του Ernst Reisinger, στη Λειψία που δημοσιεύθηκε το 1923.

Υπάρχει βέβαια και η φωτογραφία του Γαλλοελβετού Fr. Boissonnas ένα χρόνο μετά το γκρέμισμά του.

 Χτίστηκε το 1749 (κατ' άλλους το 1730, Loring, Pritchett ή και ακόμη πιο πριν αν λάβουμε υπόψη τη μαρτυρία του   Marin Michiel, που τελείωσε την περιήγησή του το 1691 και αναφέρεται στο γεφύρι), επί τουρκοκρατίας. 

Είχε ένα κεντρικό μεγάλο τόξο και δύο πλευρικά ημικυκλικά ανακουφιστικά ανοίγματα, με το μικρότερο στο δυτικό βάθρο, αριστερά από κατάντη και το μεγαλύτερο στο ανατολικό (το μόνο μέρος του γεφυριού που σώζεται, δεξιά από κατάντη) που δεν άνοιγαν ως την κοίτη, καθώς επίσης και δύο μικρά ανοίγματα ψηλότερα εκατέρωθεν της κεντρικής καμάρας για να μειώνουν την ένταση του νερού κατά τις περιόδους μεγάλων κατεβασμάτων του ποταμού.  

Σκίτσο του γεφυριού από τον Χριστόφορο Μελλίδη

 Δεν μπόρεσαν όμως να το σώσουν το 1902 γιατί όπως γίνεται σ' αυτές τις περιπτώσεις η συσσώρευση φερτών υλικών φράζει τα τόξα και έρχεται η καταστροφή. 

Τα δύο πλευρικά  ανακουφιστικά ανοίγματα του δίνουν την εντύπωση, χωρίς να είναι, τρίτοξου γεφυριού. Είχε στηθαία για την προφύλαξη ανθρώπων και ζώων κατά τη διάβασή τους και πλάτος πάνω από τρία μέτρα.

Ονομάστηκε έτσι από τον πρωτομάστορα που το έχτισε, όπως αναφέρεται από τον Π. Δούκα (1): “ ...εκτίσθη το 1749 και έχει λάβει το όνομα εκ του αρχιεργάτου, ως εφαίνετο εκ της επιγραφής (1749 Ιωάννης Κόπανος Αρχιμάστορας)...”

 

Ο πρωτομάστορας Ιωάννης Κόπανος, που ο τόπος καταγωγής του είναι άγνωστος, για κάποιους δεν είναι ιστορικό πρόσωπο αλλά τοπωνυμία ή συμβολίζει κάτι άλλο. 

Κατά μια άλλη ντόπια παραλλαγή πήρε το όνομά του από τους ξύλινους κόπανους που χρησιμοποιούσαν οι ντόπιες γυναίκες για να πλύνουν τα ρούχα και τα κλινοσκεπάσματά τους.

Βρίσκεται στο στενότερο σημείο του Ευρώτα, που ονομαζόταν παλιά Ηράκλειες Στήλες και που ήταν μία από τις κύριες εισόδους στην κοιλάδα της αρχαίας Σπάρτης. 

Γραφικό του H. Belle.

 Κάποια αρχαία συγγράμματα αναφέρουν ότι στην περιοχή έχει ταφεί, σε μια από τις σπηλιές της περιοχής που υπήρχαν εκεί, ο ολυμπιονίκης Λάδας (στον Δόλιχο δρόμο, μάλλον απόσταση 4.800 μ.) επιστρέφοντας άρρωστος από την Ολυμπία το 460 π.χ. μετά τη νίκη του στην 80ή Ολυμπιάδα. Αυτό σημαίνει ότι ο δρόμος που περνούσε από τη σημείο αυτό, συνέδεε και την αρχαία Σπάρτη και με την Ολυμπία.

Η αρχιτεκτονική, πολιτιστική και οικονομική αξία του γεφυριού είναι δεδομένη. Εκείνο όμως που έχει μεγαλύτερη ίσως αξία είναι ότι βρισκόταν πάνω στο βασικό δρόμο των περιηγητών από την Ευρώπη, που επισκέπτονταν τη Σπάρτη και το Μυστρά, από τη μεριά της Τεγέας, συμβάλλοντας έτσι στην ανακάλυψη της νεότερης Ελλάδας.

 

Περισσότερα για το σπουδαίο αυτό γεφύρι στον σύνδεσμο https://agpelop.blogspot.com/2018/01/blog-post_71.html?spref=bl

 

Γεφύρι στο Νιοχώρι Μεσσηνίας.

 Βρίσκεται στην άκρη του χωριού, επί του δημόσιου δρόμου Νιοχώρι - Αρχαίας Μεσσήνης, κομμάτι του οποίου αποτελεί και είναι καλυμμένο με άσφαλτο.

 Είναι μονότοξο, με μια σειρά θολίτες, προσθήκη τσιμέντου για την επέκτασή του με σκοπό να καλύψει τις συγκοινωνιακές ανάγκες της περιοχής, ακρόβαθρα που πατάνε σε χωμάτινο έδαφος και σχεδόν σκεπασμένο από καλάμια, δένδρα και θάμνους ενώ τα σιδερένια στηθαία είναι σχετικά πρόσφατη προσθήκη, για προστασία.

Το γεφύρι από ανάντη. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

 

 Γεφυρώνει το Ζερμπισαίϊκο ρέμα ή ρέμα «Σφενταμιού» από το όνομα του χειμάρρου που κυλάει από κάτω του και πήρε το όνομα από τα πολλά σφεντάμια που φύτρωναν στις όχθες του, που έρχεται από το χωριό Ζερμπίσια και χύνεται στον Βαλύρα.

Σε παλαιότερες εποχές ο χείμαρρος λεγόταν «Βαλύρα», εξ ου και ο δήμος Βαλύρας και φαίνεται ότι παλιά το γεφύρι είχε στηθαία.

Άγνωστος ο χρόνος κατασκευής του όπως και ο πρωτομάστοράς του. Όταν πέρασα ο Πουκεβίλ από την περιοχή το 1824 δεν το αναφέρει. Ως εκ τούτου πρέπει να χτίστηκε πηγαίνοντας προς το τέλος του 19^ου αιώνα.

Φώτο: Γιάννης Λύρας.

 

 Υπάρχει και μια σχετική φωτογραφία πάνω «στο γεφύρι του Σφενταμού όπου ποζάρουν σε κάποια γιορταστική μέρα (μάλλον θα ήτανε πρωτομαγιά, όπως μαρτυρούν τα λουλούδια στο πέτο τους) οι Νιχωρίτες Νίκος Χάντζος, Παναγιώτης Αλεβίζος (Στέφανος), Αδάμης Τζουμάκας και Νίκος Στούπας (Αδαμόπουλος). Για τις γυναίκες δεν παίρνω όρκο. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί το πιθανότερο στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρίτος στη σειρά Αδάμης Τζουμάκας, εγγονός του Παναγιώτη και γιος του Αποστόλη, η οικογένεια του οποίου καταγόταν από την Καστάνιανη της Ηπείρου και στην ευρύτερη περιοχή, ιδίως στα αρβανιτοχώρια, οι Τζουμακαίοι ή Τσουμακαίοι έγιναν γνωστοί ως κατασκευαστές πέτρινων γεφυριών, εκκλησιών και παραδοσιακών οικοδομημάτων». (1)

 

Το τόξο.

Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου. 

Ιδρυτής της σπουδαίας αυτής μαστορικής οικογένειας, που εγκαταστάθηκε στην περιοχή, ήταν ο Παναγιώτης Τζουμάκας, που με το γιό του Αποστόλη και το μπουλούκι τους χτίσανε το μονότοξο γεφύρι στη Ρευματιά (Λούμι) της Ιθώμης, την διπλανή βρύση, την εκκλησία του χωριού και πολλές άλλες κατασκευές σε χωριά της περιοχής αλλά και της Λακωνίας.

Το σπίτι των Τζουμακαίων, όταν έμεναν με ενοίκιο στην περιοχή για δουλειές, ήταν απέναντι από το γεφύρι, καθώς στρίβουμε για την Αρχαία Μεσσήνη. Μένανε, γύρω στα 1852-53 στο πατρικό σπίτι της Μαρία Κάλλας. Σήμερα, δυστυχώς για τον πολιτισμό μας, το πατρικό  σπίτι της μεγάλης μας ντίβας δεν υπάρχει, γκρεμίστηκε παρά τις προσπάθειες κάποιων ντόπιων για τη διάσωση του και στη θέση του ετοιμάζεται να χτιστεί, κανείς δεν γνωρίζει τι (μέχρι τώρα έχει ριχτεί μια τσιμεντένια ταράτσα). 

 "Πρέπει εδώ να σημειώσω πως μετά το θάνατό της μεγάλης καλλιτέχνιδας και ιδιαίτερα μετά το 1992, η τότε Κοινότητα Νεοχωρίου Ιθώμης, τόπος καταγωγής της, προσπάθησε ν΄αγοράσει και αξιοποιήσει το πατρικό σπίτι της Μαρίας, που βρισκόταν στο χωριό, δημιουργώντας πολιτιστικό σύλλογο που θα έφερε το όνομά της. Για το σκοπό αυτό στράφηκε, όπως είναι φυσικό, προς το αρμόδιο Υπουργείο Πολιτισμού για να κηρυχθεί διατηρητέο αυτό το σπίτι. Μετά από παλινωδίες και αμφισβητήσεις, που δυστυχώς εκπορεύτηκαν από την Πολιτεία και τους στενούς συγγενείς της Μαρίας Κάλλας, το σπίτι κηρύχθηκε διατηρητέο με την ΥΠΠΟ/ ΔΙΛΑΠ/ Γ /1960/ 12.1.1998, επειδή, λέει "αποτελεί χαραχτηριστικό κτιρίου τοπικής αρχιτεκτονικής του περασμένου αιώνα και είναι σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης της ιστορίας της αρχιτεκτονικής..." Κατάφερε δηλαδή ν΄αποξενώσει το σπίτι αυτό από το θρύλο της Μαρίας Κάλλας, θάβοντας έτσι τα όνειρα και τις ελπίδες των κατοίκων του χωριού. Όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με τα διατηρητέα στην πατρίδα μας, η πολιτεία μετά την έτσι κι αλλιώς άστοχη εμπλοκή της, αδιαφόρησε εντελώς για την αναπαλαίωση του σπιτιού, μοναδικού δείγματος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς εξαιτίας του θρύλου και μόνο της μεγάλης ντίβας, με αποτέλεσμα στις 20 Σεπτέμβρη του 2004, στις εντεκάμισυ το βράδυ, σε μια ξαφνική ανεμοθύελλα, το πατρικό σπίτι της Μαρίας Κάλλας να σωριαστεί σε ερείπια, μαζί με την αξιοπρέπεια της Πολιτείας." (2)

 

Η φωτογραφία του 1950.

Του ντόπιου Γιώργο Παυλάκη.

 

Και ο γιος του Αδάμη, Αποστόλης, ήταν μάστορας.

  Και η γυναίκα του Παναγιώτη Χάϊδω, το γένος Μήτση, καταγόταν από την Καστάνιανη Ηπείρου.

  Το επώνυμο έχει τέσσερις μεταλλάξεις. Τσουμάκος, Τσομάκος, Τσουμάκας και Τζουμάκας. Στο μαθητολόγιο του Δημοτικού Σχολείου Νεοχωρίου, του σχολικού έτους 1953-1954 ο Αποστόλης, γιος του Αδάμη, καταγράφεται ως Τζουμάκος, με έτος γέννησης το 1941. Στο χωριό, το Νιοχώρι,  έχει επικρατήσει και αναφέρεται σήμερα, για την οικογένεια το επώνυμο Τζουμάκας

Το γεφύρι τότε είχε στηθαία και επίπεδη επιφάνεια διάβασης όπως φαίνεται και στην παλιά φωτογραφία, που αργότερα αντικαταστάθηκαν από σιδερένια κατασκευή για προστασία των διερχομένων.

 

Το τόξο με τα απαραίτητα...αξεσουάρ. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

 

                                                                      Οι διαστάσεις του είναι:

                                                                                   Άνοιγμα τόξου:  11 μ.

                                                                                        Ύψος: 4.70 μ.

                                                                                        Πλάτος: 5,75 μ.

                                                                                        Μήκος: 24,80 μ. 

                                                                               Μήκος καμαρολιθιού: 0,60 μ.

 

Σημειώσεις-βιβλιογραφία

1. Η φωτογραφία, όπως και οι πληροφορίες είναι ευγενική προσφορά του ντόπιου Γιώργου Παυλάκη, από το Νιοχώρι.

2. Από www.musicheaven. Σχόλιο melgal 15/02/2007

 Δείτε το παρακάτω βίντεο για το γεφύρι: 

Ura e Halilit. Klos - Albania.

  Πρόκειται για ένα παλιό πέτρινο γεφύρι, που η κατασκευή του ανάγεται στην Οθωμανική περίοδο, όπως η πλειοψηφία σχεδόν όλων των γεφυριών στην Αλβανία, λίγο πιο έξω από την κωμόπολη Klos  της κεντρικής Αλβανίας και αποτελείται από μια κεντρική καμάρα, καταβιβασμένη και ένα ανακουφιστικό παράθυρο αριστερά από ανάντη, προκειμένου να υποβοηθά την ομαλή ροή του ποταμού σε περιόδους μεγάλων κατεβασμάτων.

Το γεφύρι από ανάντη. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

 Η επιφάνεια διάβασής του είναι καλντεριμωτή και καμπυλωτή πάνω από το τόξο και το ανακουφιστικό παράθυρο, δεν έχει στηθαία, με μια σειρά θολίτες και με τα βάθρα του να ακουμπάνε σε πετρώδες έδαφος σ’ ένα στενό σημείο του ποταμού Klos που διασχίζει την ομώνυμη πόλη.

Η κεντρική καμάρα και το ανακουφιστικό παράθυρο από κατάντη. Φώτο: ΑΓΠ.

 

  Έχει υποστεί κάποιες φθορές στα βάθρα του και κυρίως στο δεξιό από ανάντη και χρειάζεται συντήρηση.

Το κεντρικό τόξο από ανάντη. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

 

  Ο φίλος, γνώστης των γεφυριών της περιοχής, Nusret Latifi και συνοδοιπόρος στην καταγραφή των πέτρινων γεφυριών στην Αλβανία και την Βόρεια Μακεδονία, μας λέει για το γεφύρι αυτό:

  «Όπως είπαμε και μας είπε ένας κάτοικος υπάρχει άλλο ένα γεφύρι στο ίδιο ποτάμι, κοντά στην πόλη Klos. Τη λένε Ura e Halilit – η γέφυρα του Χαλίλι και είναι επίσης από την Οθωμανική περίοδο».

Η επιφάνεια διάβασης. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

Το γεφύρι από κατάντη. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

Το κεντρικό τόξο και το ανακουφιστικό παράθυρο από κατάντη. Φώτο: ΑΓΠ.

 

 

Με τον Nusret Latifi στο γεφύρι. Φώτο: Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.